کنکاش در ادبیات جنگ

گذری بر کتاب «محمد حنیف»

رمان از فردیت آدم‌ها صحبت می‌کند و زمانی که وارد فردیت آدم‌ها می‌شویم و می‌خواهیم درباره احساسات، نیازها، آرزوها، شکست‌ها و پیروزی‌هایشان صحبت کنیم. موقعی که کشور درگیر جنگ بود در آن شرایط به طور طبیعی داستان‌هایی نوشته می‌شد که شعاری بود؛ بیشتر هیجان زده و سطحی بود و عمق و ژرفا در آثار داستانی آن روزها کمتر یافت می‌شد. گرچه خود آن داستان‌ها به لحاظ تحقیقات روانشناختی، جامعه‌شناسی، هستی شناختی و حتی به لحاظ ادبی ارزش زیادی دارند. اولین کارها اتفاقاً خاص‌اند، چون شرایط برای واسطه نقل کرده‌اند. احساسات در آن روزها بکر و تازه بوده، گرچه ممکن است آثار ضعیفی باشند ولی قابل بررسی و توجه هستند. به تدریج که از جنگ فاصله می‌گیریم به یک ژرفا و عمق در ساختار ادبیات جنگ نزدیک می‌شویم.

به نظر می‌آید آثار خیلی بهتری در سال‌های اخیر نوشته شده که البته اشکالات خاص خودش را دارد، آسیب‌شناسی مربوط به خودش را دارد ولی می‌شود امیدوار بود که اگر ما چشم‌هامان را باز کنیم و نسبت به ادبیات جنگ و نویسنده‌هایمان اعتماد کنیم، اجازه بدهیم ادبیات خلق کنند و رمان بنویسند و نه این که بیایند قطعنامه بدهند آن وقت کاری کرده‌ایم کارستان. توقعمان از رمان جنگ این است که نویسنده‌ها بیانیه بدهند، قطعنامه بدهند و شعارهایی را بیایند اثبات کنند؛ این واقعاً ادبیات نیست.

کتاب «کندوکاوی پیرامون ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس» نوشته دکتر محمد حنیف و محسن حنیف در راستای آسیب‌شناسی ادبیات پایداری، کتابی است که جنبه‌های مختلف جنگ را مورد نقد و پژوهش قرارداده است.

به طور کلی نقد ادبیات جنگ تابع نقد کل ادبیات داستانی است. بدیهی است که نقد سازنده و واقعی در جامعه ادبی ایران پررونق نیست و ناشران به جای نقد بیشتر از معرفی کتاب استفاده می‌کنند. گاه جریان‌سازی‌های نقد نیز در راستای سیاست ایجاد موج گرایش کاذب به یک اثر پا می‌گیرد و پاره‌ای اوقات نیز نقدهای غیرکارشناسی و کوبنده به رونق بازار چنین آثاری دامن می‌زند.

● اختلافات دو کشور

محمد حنیف در سرفصلی با عنوان «بیان مسئله و اهمیت موضوع» می‌آورد: ذیل کتاب «زمینه‌های تاریخی اختلاف ایران و عراق»، تاریخ ۱۹۸۰ ـ ۱۵۱۴ درج شده است. بدین معنا که آغاز درگیر‌ی‌های رسمی دولت‌های دو منطقه روز ۲۳ اوت ۱۵۱۴ (دوم رجب ۹۲۰ هـ .ق) است. به عبارتی، درگیری بزرگ بین دولت صفوی و عثمانی در زمان شاه اسماعیل و سلطان سلیم با جنگ چالدران آغاز شد و از این رو سر فصل روابط تاریخی و حقوقی دولت‌های دو منطقه را جنگ چالدران محسوب می‌کنند. این در حالی است که پیش از آن نیز مسائل مختلفی باعث تشدید درگیری بین ساکنان دو ناحیه می‌شد، سلطان سلیم پیش از حمله به ایران، چهل هزار شیعه را در آناتولی قتل عام کرده و با کوچ دادن شیعیان از آن منطقه، ساختار شیعی جمعیتی آنجا را تغییر داده بود و شش سال پیش از آن یعنی در اکتبر ۱۵۰۸ / ۲۰ جمادی‌الثانی ۹۱۴ هـ . ق شاه اسماعیل با تصرف بغداد و تخریب برخی از اماکن مقدسه سنی‌ها تعدادی از علمای سنی را به قتل رسانده بود.

پیش از آن سلجوقیان با براندازی آل بویه چنان کرده بودند. چند قرن پیش‌تر، ایرانیان با شرکت در سپاه مختار ثقفی، شمشیر علیه قاتلان امام حسین (ع) کشیده بودند و پیش‌تر بین‌النهرین که در آن زمان قلب ایرانشهر نامیده می‌شد، به حمله‌ای تسخیر شده بود و لشکر‌کشی‌ها و مهاجرت‌ها، جغرافیای زیستی آن ناحیه را تغییر داده بود و... از این‌روست که شاید نتوان تاریخ دقیقی را برای آغاز درگیری‌های ساکنان دو منطقه تعیین کرد اما چون دولت عثمانی از بیست و‌نهم مه ۱۴۵۳ با منقرض نمودن امپراتوری روم شرقی (دولت بیزانس) به همت سلطان محمد دوم (محمد‌فاتح) تشکیل شد و تا سال ۱۹۱۴ م استمرار یافت و پس از تجزیه دولت عثمانی نیز عراق تحت قیمومت انگلستان، بالاخره استقلال یافت و ایران روابط رسمی‌اش را با دولت جدید مستقر در مرزهای جنوب غربی‌اش از سر گرفت از این جهت شاید بتوان جنگ چالدران را به عنوان تاریخی برای آغاز روابط تاریخی و حقوقی دو دولت پذیرفت.

● تقسیم بندی کتاب

محمد حنیف با دهها نویسنده و صاحبنظر ایرانی و خارجی در مباحث مختلف ادبیات دفاع مقدس به بحث و تبادل نظر پرداخته و شیوه تقسیم‌بندی کتابش هم موضوعی‌ است. او نیامده برخلاف دیگران نظرات و آراء نویسندگان را به مانند گفت‌وگوهای مرسوم مطبوعاتی دسته‌بندی کند و برای نخستین بار با مجزاکردن مباحث تحقیق آسیب‌شناسی هر حوزه را به طوری جداگانه مشخص کرده است.

برخی اعتقاد دارند هر داستانی که جنگ در فضای اصلی آن قرار داشته باشد یا حتی داستانی که دورنمای آن جنگ باشد و تحت تأثیر جنگ نوشته شده باشد و شخصیت‌ها و حوادث آن از جنگ تأثیر پذیرفته باشند، لزوماً داستان جنگی نام می‌گیرد.

«غالی شکری» پژوهشگر مصری در کتاب با ارزش «ادب مقاومت» در خلال پرداخت به ادب مقاومت برخی کشورهای عربی، نمونه‌هایی نیز از آثار داستانی دیگر کشورهای ارائه داده و به بحث تعارف مختلف در این زمینه می‌پردازد. او در رابطه رمان‌های قهرمانی و ادبیات داستانی پایداری این گونه اظهار نظر می‌کند: «نه هر داستانی را که گزارشگر کارهای قهرمانی باشد می‌توان اثری در حوزه ادب پایداری شمرد. زیرا قصه قهرمانی و پایداری مترادف نیستند. ولیکن اگر یک قهرمان، نمودگار پایداری نیز باشد آنگاه یکی از زیباترین آثار ادبی را در دست خواهیم داشت، مشروط بر اینکه توان فنی نویسنده آن را به پایگاه عمل انسانی پخته‌ای رسانده باشد.»

غالی شکری در درآمد کتابش ضمن ارائه مثال‌های متعدد از کتاب‌های مختلف، به این نتیجه می‌رسد که هر اثر ادبی حوزه پایداری ممکن است سه بعد بنیادی را در خود داشته باشد. از دیدگاه وی چنین اثری ممکن است مطلقاً انسانی یا محدود در حدود ناسیونالیستی و یا دارای جنبه‌های اجتماعی با رنگ و بوی مردمی آن باشد.

وی اعتقاد دارد که «گاه در یک اثر ادبی این ابعاد سخت به یکدیگر نزدیک می‌شوند ولی هنرمند به اقتضای موهبت فنی و زاویه فکری خود، بر یکی چشم می‌دوزد. بنابراین، ادب پایداری بسیار بزرگتر از آن است که در چنین قالب‌های محدود گنجانده شود. اگر به یاد داشته باشیم که عرب زندگی خود را به صورت یک فعالیت مقاوم آغاز کرده است، این حقیقت به صورتی تردید‌ناپذیر برای ما روشن خواهد شد که نقش ادبیات در زندگی انسانی برتر از آن است که انکارش بتوان کرد؛ و نیز خواهیم دانست که این نقش عبارت است از انگیزش غریزه پایداری و تولید نیروی ایستادگی در جان آدمی به هنگامی که غریزه خفته و این نیرو با گذشت روزگاران رو به کاستی نهاده باشد.»

غالی شکری در نهایت یکی از مهمترین وظایف ادب پایداری را ارائه آگاهی می‌داند. وی حتی ارزش آثار پایداری سده و هزاره گذشته را در جنبه نمودگای (سمبولیک) آنها دانسته و تأکید می‌کند که ارزش سمبولیک این آثار آن است که ما را به یاد پایداری مردان بزرگ تاریخ به هنگام هجوم مصیبت‌های بزرگ می‌اندازد.

وی با طرح ویژگی‌های ادب پایداری، با طرح پرسش‌هایی در جست‌وجوی این ویژگی‌ها و یا این رسالت‌ها برمی‌آید.

این کتاب را بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس منتشر کرده است.