پوششی رنگ در رنگ به زیبایی

لباس محلی زن گیلانی , نشانه ای ازهویت ملی

یکی از نشانه‌های فرهنگی در مناطق مختلف جهان و ایران، لباس‌های محلی است. این لباس‌ها با توجه به آب و هوای مناطق از تنوع رنگ و شکل برخوردار بوده و از گذشته‌های دور دارای پوشش کامل بوده‌اند. لباس محلی گیلان میراث جهانی ایرانیان با زیبایی که از روح نیاکان این خاک در آن به امانت مانده است، باید به عنوان یک هویت ملی حفظ شود.

زنان روزگاران کهن گیلان با لطافت روح‌شان بهشت چشم را به تار و پود پارچه رسوخ دادند و رنگ در رنگ در هم تنیدند و با عشقی به پهنای طبیعت زیبای گیلان پوششی تهیه کردند رنگین و پرنشانه. آنها سینه به سینه آموختند، طرح زدند، به تن کردند، گوشه گوشه بقچه‌های جهیزیه را با آن زینت کردند و نسل به نسل به یکدیگر «رنگ» هدیه کردند.

● طرح لباس محلی زنان گیلان قدمتی بیش از چهار هزار سال دارد

هم اکنون باید برای دیدن شلیته‌های پرچین و بلند لباس زن گیلان کیلومترها دشت را پیمود تا شاید زنی را ببینی که با طره‌‌های خاکستری مو، لباسی محلی به تن کرده و خاطره‌ای از گذشته باشد که به گفته محققان این طرح لباس قدمتی بیش از چهار هزار سال دارد.

روسری و سربند (لچک)، پیراهن یا جمه، جلیقه کت، الجاقبا، دامن، شلیته، شلوار و چادر کمر از بخش‌های اصلی لباس محلی زنان گیلان است. «الجاقبا» پوشش دوخته شده‌ای از مـخمل یا پارچه چادر شب است که پوشش زنان در کوهستان‌های شرقی و قاسم آباد بوده است.

«شلیته» یا کوتاه تومان (تنبان) دامنی کوتاه و پرچین است که به آن «گرد تومان» نیز می‌گویند. دامن، دراز تومان (تنبان) واژه‌ای است که برای دامن بلند چین‌دار در مرکز و شرق گیلان استفاده می‌شود که در غرب گیلان تالشی‌ها آن را «شلار» می‌گویند.

● لباس محلی گیلان جزو چهار لباس منتخب دنیا در المپیک جهانی شناخته شد

چادر کمر، پوششی است که بانوان گیلانی آن را به کمر می‌بندند. بانوان ساکن جلگه به آن «کمردبد» می‌گویند همچنین در گویش محلی به چادرشب «چارشو» گفته می‌شود و رنگ اصلی زمینه آن معمولاً قرمز است.

بانوان چادر را هنگام کار کشاورزی مثل چیدن برگ سبز چای، نشاء، وجین و چیدن مرکبات در هوای سرد و هنگامی که مجبورند ساعت‌ها به شکل خمیده کار کنند، به دور کمر می‌بندند زیرا بستن آن هم از کمردرد جلوگیری می‌کند و هم موجب گرم نگه داشتن آنان می‌شود. همچنین از آن برای بستن کودک به پشت هنگام کار کردن استفاده می‌شود.

یک پژوهشگر گیلانی درباره اهمیت و کاربرد لباس‌های محلی گیلان می‌گوید: روسری و سربند (لچک)، پیراهن یا جمه، جلیقه کت، الجاقبا، دامن، شلیته، شلوار و چادر کمر از جمله بخش‌های اصلی لباس محلی زنان گیلان است.

فرشته انسان‌دوست می‌افزاید: هر تکه از لباس زن گیلانی کاربردی داشته که با تغییر شرایط نیاز به آن از بین رفته و کم کم حذف شده است. در گیلان مردم به دلیل وجود طبیعتی زیبا و مملو از رنگ، کمتر از رنگ مشکی استفاده می‌کردند مگر زنان مسن که آنان نیز تنها لچک خود را که زیر روسری بسته می‌‌شد، از این رنگ تیره انتخاب می‌کردند.

انسان‌دوست ادامه می‌دهد: مردم گیلان در گذشته برای عزا نیز لباس‌های کهنه و مندرس خود را به تن می‌کردند و از پوشیدن لباس سیاه امتناع می‌کردند.

این پژوهشگر گیلانی یادآور می‌شود: امروزه با گذشت زمان لباس‌های محلی دیگر از رونق افتاده‌‌اند و رنگ‌های شاد آن که امید به زندگی را در دل‌ها زنده می‌کرد، به کنج پستوها، صندوق‌ها و بقچه‌ها خزیده و در پشت‌بام‌ها جای گرفته‌اند.

لباس‌های محلی زنان گیلان را می‌توان به سه بخش شرق، غرب و مرکز تقسیم‌بندی کرد که لباس زن شرق گیلان به لباس «قاسم آبادی» ، زن غرب گیلان «تالشی» و لباس مرکزی گیلان با عنوان «رسوخی» معروف است.لباس رسوخی بیشتر در شهر ماسوله دیده می‌شود که یادگار زمان قاجار است و از شهرهایی مانند زنجان به گیلان رسوخ کرده‌ است.

پارچه‌هایی که در لباس شرق و غرب زن گیلانی به کار می‌رفت نیز متفاوت است، در لباس زنان غرب گیلان متن پارچه‌های لباسی دارای گلهای رنگارنگ و درشت است حال آنکه لباس شرق گیلان زمینه پارچه ساده و یکرنگ است و تزئینات آن مانند نوار دوزیها از رنگهای مختلف تشکیل شده ‌است.

در بافته‌های قدیمی بدست آمده در غرب گیلان که به آنها « دارایی» می‌گویند تنوع رنگ به صورت بافته‌های نامشخص است ولی در شرق گیلان از همان نوع رنگ استفاده شده اما بافته‌ها مشخص است.

پیش سینه، زیگزاگ و ناخنک ( نوارهایی که به شکل زیگزاگ دوخته می‌شود) از دیگر نشانه‌های لباس محلی گیلان است. با توجه به تغییر و تحولات در نوع تزئینات در بازار وسایل تزئینی لباسها نیز تغییر کرده اما نشانه‌ها تغییر نکرده‌ است.

هرچه به کوهپایه‌های گیلان نزدیک‌ ترمی‌شوید نوع پارچه ضخیم‌تر می‌شود، مثلاً آنهایی که در دیلمان زندگی می‌کنند بیشتر از پارچه مخمل استفاده می‌کنند و آنهایی که در جلگه زندگی می‌کنند لباسهایشان از جنس ابریشم است. در بخش مرکزی پیژامه یا شلوار، دامن، پیراهن روی دامن و روسری که به فرم متداول در شرق و غرب نیست در واقع همان چارقد سنتی کشور است، استفاده می شد.

لباس زنان غرب گیلان دارای زیبایی خاص و منحصر به فردی است

لباس زنان تالشی در نمای کلی و در غربی‌ترین منطقه تالش شامل روسری یکدست سفید، جلیقه که گاهی با سکه‌های درشت تزئین می‌شود، پیراهن بلند تا مچ پا و دامنی که در فارسی شلیته و در زبان محلی«شلار» نامیده شده که زنان تالشی چند تا از این شلار را روی هم می پوشند.

بلندی پیراهن و شلیته مشخص کننده بخشهای مختلف غرب گیلان است به طور مثال در غربی‌ترین منطقه تالش یا همان هشتپر مشخصات ذکر شده در بالا، در ماسال پیراهن کوتاه تا بالای زانو بوده است.

در یک روستا لباس افراد یک شکل بوده و به وضوح لباس ارباب و رعیت قابل تشخیص نبوده و جنس، تعداد لباس و دفعات پوشیدن آنان را از هم متمایز می ساخته است.

● جذابیت بسیار بالای لباس قاسم آبادی به دلیل تنوع رنگ

منطقه قاسم آباد در شهرستان رودسر و در شرق گیلان دارای ویژگی فرهنگی خاصی است، لباس زنان قاسم آباد به دلیل تنوع رنگی زیاد و جذابیت بسیار بالا معروف بوده وعمومیت پیدا کرده است به طوریکه نشانه‌هایی از این لباس در نقاط دیگر جلگه شرق گیلان دیده می‌شود.

این لباس شامل یک روسری زیرین به نام (مندیل) که به جای آن از کلاه نیز استفاده شده و با تعداد زیادی سکه در قسمت پیشانی تزئین می‌شود البته این کلاه مختص قاسم آباد نیست، جلیقه این لباس به مانند جلیقه‌های دیگر بوده با فرق این که با سکه تزئین شده است. پیراهن لباس قاسم آبادی تفاوت خاصی با پیراهن های نقاط مختلف گیلان دارد.

به گزارش مهر ، لباسهای دیلمان نیز بسیار زیبا دوخته می‌شود، ویژگی‌های این لباس عبارتند از استفاده از دوختهای ابتدایی که سطح لباس را به حالت گسترده ای با نخهای رنگی و با دست بخیه ساده می زدند، طرح گل و گلدان و طرح ماه و ستاره که در معماری ایران استفاده می‌شده از جمله طرح‌هایی است که به همراه طرح زیگزاگ در این لباس وجود دارد . همچنین در دیلمان نوعی از دامن زنانه با حفظ نشانه‌های تاریخی آن از پارچه مخمل دوخته می‌شود.

● لباس دیلمانی سراسر سکه‌دوزی شده است

«چادر شب» جزیی از لباس زنان گیلانی است که در برخی روستاها به ویژه روستاهای مرکزی از پارچه چادر نمازی استفاده و به تدریج در بخش شرق گیلان چادر شب جایگزین می‌شود.

چادر شب جزیی از صنایع دستی شرق گیلان است که از سوی زنان بافته می‌شود و دارای تنوع زیادی است، چادر شب کمردبله را از نخ‌های رنگی به شکل چهارخانه می‌بافند اما از چادرشب طرحدار برای مصارف دیگری مانند جهیزیه عروس استفاده می‌شود. طرحهای چادرشب دارای تنوع زیادی است، طرح بز کوهی، مرد اسب سوار، میز، قندان، چنگال و طرح ماکو (یکی از وسایل بافت چادر شب) از جمله طرح‌هایی است که در بافت چادرشب از آنها استفاده می‌شود.

در گذشته چادرشب را از نخ به دست آمده از پیله درجه سه ابریشم می بافتند اما امروزه بافت چادرشب با نخ ابریشم تقریباً منسوخ شده است.

کلاه ترک دار تالشی و کلاه نمدی و پوستین کلاه که از پوست بره تهیه می شد انواع کلاه برای مردان گیلانی است، برای چوپان‌ها نیز پوششی به نام «باشلاق» تهیه

می شد که آب را از خود عبور می داد، باشلاق، پوششی بلند است که از برش زدن پارچه ای بافته شده (پشم شال) به دست می آید.

چوپانان در روز از پوشش کوتاه تر استفاده می کنند که به «کولاگیر» معروف است و در شب از نوع دیگری به نام «شولا» که هر دو به صورت نمد مالی ساخته می‌شود.

در شرق گیلان لباسی ویژه داماد مرسوم بوده که پیراهن آن در قسمت چپ یقه باز بوده، پیژامه (شلوار) آن مشکی ساده و از شال کمر قرمز طرحدار استفاده می‌کردند.

● یک کارشناس لباس محلی گیلان در این باره

می‌گوید: برگزاری نمایشگاه‌های مختلف، اطلاع‌رسانی در صدا و سیما و مطبوعات، پخش فیلم‌های مستند و داستانی و کاربرد صحیح از لباس‌های محلی اصیل در ترویج، فرهنگ‌سازی و احیای لباس‌های محلی گیلان مؤثر است.

سیده زهرا همتی سراوانی می‌افزاید: اگر برنامه‌ای مدون درباره معرفی و طراحی لباس‌های محلی ارائه شود، مطمئناً این لباس جایگاه واقعی خود را به دست خواهد آورد.

● ایجاد موزه تخصصی لباس‌های محلی گیلان ضروری است

وی در ادامه خواستار ایجاد موزه تخصصی از لباسهای محلی گیلان شده و می‌گوید : ترویج فرهنگ استفاده از لباس‌های سنتی در کشور ایده‌‌ای برای طرح‌های جدید پوشاک جامعه امروز است.

همتی با اعلام اینکه بدون معرفی این فرهنگ، استفاده از این نوع لباسها ممکن است مورد استقبال جوانان واقع نشود، می‌افزاید: تلفیقی از لباس‌های سنتی ایران با شیوه‌های مدرن نه تنها موجب استقبال جوانان کشور بلکه طرحی برای ارائه به دیگر کشورهای جهان خواهد شد. با این توصیف، سابقه تاریخی لباس‌های محلی استان گیلان به اشیای کشف شده در چراغعلی تپه رستم آباد (مارلیک) بازمی‌گردد. در تکه‌های یافت شده در این اکتشاف طرحی از بانوی گیلانی وجود دارد که هنوز هم در لباس زنان گیلان بویژه در کوهپایه‌های شرق گیلان این نشانه‌ها را می‌توان یافت، این نشانه‌ها شامل بلندی لباس تا مچ پا، طرح جلوی لباس، طرح زیگزاگ در پای دامن و نحوه بستن روسری است.

همچنین در مجسمه سلاطین آن دوره طرح یقه ای که در لباس بوده هنوز در لباسهای مردم گیلان وجود دارد اما بعد از آن نشانه‌هایی که بیانگر ویژگی لباس گیلان باشد تا زمان تسلط صفویه بر کشور وجود نداشته است.

به هرحال لباس محلی زن گیلانی به واسطه تنوع رنگ و نوع پوشش یکی از بهترین انواع لباس‌های محلی ایران است که باید به عنوان یکی از نشانه‌های هویت ملی حفظ و ماندگار شود.

علی رضایی