اصلاحات سازمان ملل و تشدید رقابت قدرتها

پیش نویس اصلاح شده طرح جامع اصلاحات سازمان ملل سند سران قرار است در روزهای آتی و پیش از آغاز نشست رهبران كشورها در مجمع عمومی این سازمان منتشر شود

این اصلاحات در صورت اجرا، عمیق‌ترین و جامع‌ترین تحولاتی خواهدبود كه در ‪۶‬دهه گذشته در ساختار سازمان ملل روی می‌دهد. اما آیا این اصلاحات در نهایت قادر خواهدبود كارآمدی بزرگترین سازمان جهانی را در مواجهه با چالش‌های كنونی جامعه بین‌المللی حفظ و مدافعان ضرورت اصلاح ساختاری این سازمان را قانع‌كند؟ پاسخ به این پرسش بسیار دشوار است. دشواری این پاسخ از آن جهت است كه به‌نظرمی‌رسد هنوز اتفاق‌نظری روی مصداق‌های "چالش‌ها" و "كارآمدی" سازمان ملل وجود ندارد حال آنكه این اصلاحات به نوعی حول همین دو محور بنا شده است. منتقدان بحث اصلاحات سازمان ملل می‌گویند در یك طرف این بحث، عمده‌كشورهای جهان قراردارند كه تلاش‌می‌كنند این اصلاحات، راه باشگاه قدرتمندان را برای اعمال نفوذ بر كشورها، آنهم با ابزار سازمان ملل، بیش از پیش هموار نسازد و درسوی دیگر، آمریكا و برخی كشورهای غربی قرار دارند كه می‌كوشند این سازمان را به ابزاری برای تحمیل مقاصد خود بر كشورها تبدیل كنند. به اعتقاد این منتقدان، صاحبان قدرت در تبلیغات رسانه‌ای خود نیز به گونه‌ای عمل كرده‌اند كه چنین تلقی‌شود این اصلاحات بیشتر به سمت‌وسوی افزایش شمار كشورهای عضو شورای امنیت و داشتن یا نداشتن حق وتوی آنها است ، حال آنكه مباحث عمیق‌تر و جدی‌تری در این اصلاحات مطرح است. موضوع "استفاده از زور و ماده ‪ ۵۱‬منشور ملل متحد"، " مسوولیت حمایت"، " شورای حقوق بشر" ،" تروریسم" و حتی "تشكیل كمیسیون صلح" ازجمله این مسایل و محورها است.

** سازمان ملل و فكر ضرورت انجام اصلاحات ساختاری

سال ‪ ۲۰۰۳‬میلادی هنگامی كه سربازان آمریكا و انگلیس بدون مجوز سازمان ملل درپی عملیاتی نظامی وارد بغداد شدند و سقوط رسمی حكومت صدام را در عراق اعلام كردند، ناكارآمدی این سازمان بیش از پیش آشكارشد و ضرورت اصلاح ساختار آن قوت گرفت.

بحث ضرورت اصلاح ساختار سازمان‌ملل تا پیش‌از حمله آمریكا به‌عراق پیوسته در سطح بین‌المللی و حتی در میان مجامع علمی، دانشگاهی و محافل سیاسی مطرح بود اما بنا به دلایلی، دستكم شكل اجرایی به خود نگرفته‌بود. جنگ عراق در سال ‪ ۲۰۰۳‬این مباحث را وارد مرحله جدیدی كرد زیرا بعد از حمله آمریكا به عراق، هم مخالفان این جنگ و هم موافقان آن، به سازمان ملل حمله و بر ناكارآمدی آن تاكید كردند. مخالفان جنگ عراق بر این باور بودند كه سازمان‌ملل نتوانسته است از اقدامات یكجانبه آمریكا و انگلیس و دورزدن این سازمان به وسیله صاحبان قدرت جلوگیری كند. اما موافقان جنگ از زاویه‌ای دیگر سازمان‌ملل را به‌ناكارآیی متهم‌كردند.

آنها معتقدبودند این‌سازمان نتوانسته قطعنامه‌های لازم را برای‌رفع تهدیدهایی كه از ناحیه عراق متوجه صلح و امنیت بین‌المللی بود، تصویب یا اجرا كند. در این چارچوب بود كه هر دو گروه در این نقطه كه باید در ساختار و عملكرد سازمان ملل تجدیدنظری اساسی صورت پذیرد، به اتفاق نظر رسیدند. هر دو گروه همچنین در این موضوع اشتراك نظر داشتند كه سال ‪ ۱۹۴۵‬میلادی و هنگامی كه سازمان‌ملل تشكیل‌شد، تهدیدها،فرصتها و چالشهای جامعه‌بین‌المللی با امروز متفاوت بود. مدافعان اصلاحات تصریح داشتند كه اكنون شمار كشورهای عضو سازمان ملل از ‪ ۵۰‬عضو در سال ‪ ۱۹۴۵‬به ‪ ۱۹۱‬عضو رسیده و در نتیجه روشها و ساختارهایی كه متناسب با نیازها، امكانات و تهدیدهای آن زمان در چارچوب سازمان ملل مشخص شده‌بود، جوابگوی نیازهای امروز جامعه بین‌المللی نیست. همچنین بسیاری از طرفداران اصلاحات معتقدند كه سازمان‌ملل در دوران‌حیات ‪ ۶۰‬ساله خود، تاكنون در برخی موارد نتوانسته انتظارات جامعه بین‌المللی را برآورده كند. جلوگیری از نسل كشی در كشور آفریقایی رواندا و اقدام نكردن بموقع در وقایع بوسنی، تنها بخشی جزیی از فهرست طولانی از ناتوانایی سازمان ملل بود كه این گروه به آن استناد می‌كردند و تاكید داشتند كه باید ساختار سازمان ملل بازبینی و ریشه این گونه مشكلات شناسایی و برطرف شود. اواخر سال ‪ ۲۰۰۳‬میلادی، دبیركل سازمان ملل به دنبال تشدید درخواستهای مربوط به ضرورت اصلاح این سازمان، دست به اقدامی عملی در این عرصه زد. كوفی عنان با تاكید بر اینكه قصد دارد عملكرد سازمان ملل در شش دهه گذشته را ارزیابی و نقایص آن را رفع كند و اصلاحات لازم را در درون این سازمان بعمل آورد، تصمیم خود را مبنی بر تعیین هیاتی ‪ ۱۶‬نفره متشكل از صاحبنظران و شخصیتهای سیاسی و دانشگاهی از نقاط جهان برای بررسی این موضوع، اعلام كرد. بدین‌ترتیب هیات مذكور تحت عنوان "هیات بلندپایه برای بررسی تهدیدها، چالشها و تغییر" تشكیل و مامور شد ضمن بررسی و ارزیابی عملكرد سازمان ملل در شش دهه گذشته، كاستی‌ها و نقایص آن را مورد توجه قرار دهد و برای رفع آنها نظرات و پیشنهادهای خود را مطرح كند. این هیات كه اعضای آن بر مبنای ظرفیت‌های شخصی و از مناطق مختلف دنیا انتخاب شده و عمدتا از چهره‌های سرشناس سیاسی و یا علمی جهان بودند، بعد از یكسال كار فشرده، گزارشی را ارایه كردند كه در آن علاوه‌بر اشاره به نقایص و كاستیهای سازمان ملل، به تحولات جدید نیز اشاره شده بود. هیات بلندپایه‌برای بررسی تهدیدها، چالش‌ها و تغییر،همچنین ‪ ۱۰۱‬پیشنهاد مشخص را برای اصلاحات سازمان ملل در زمینه‌های نظری و نیز ساختاری مطرح‌كرد. برخی از مطالب و پیشنهادهای مطرح شده توسط این هیات، جنجال برانگیز بوده و با توجه به اینكه برخی اوقات حتی اصول شناخته‌شده بین‌المللی را كه ریشه در منشور ملل متحد داشت، مخدوش می‌كرد با عكس‌العمل تعدادی از كشورها روبه‌رو شد. كشورهای مختلف با بررسی این گزارش و نیز گزارش دیگری كه پروفسور ساكس به سفارش سازمان ملل در زمینه مسائل و مشكلات اقتصادی و توسعه‌ای جهان تهیه كرده بود و همچنین با شركت در جلساتی كه از ابتدای سال ‪ ۲۰۰۵‬به مدت ‪ ۹‬ماه و بطور فشرده در سازمان ملل برگزار شد، نظرات خود را در خصوص مسائل مطرح شده در گزارش به تفصیل تشریح كردند. علاوه بر آن اعضای سازمان ملل كوشیدند در قالب گروههای جغرافیایی و سیاسی موجود نیز نظرات خود را در خصوص این گزارش، به اطلاع دبیركل سازمان ملل و سایر اعضا برسانند. دبیركل سازمان‌ملل نیز در نهایت با مبنا قراردادن گزارش هیات بلندپایه و نیز گزارش پروفسور ساكس از یك سو و واكنش كشورها نسبت به گزارش‌های‌مذكور از دیگر سو، خود گزارش جامعی را در خصوص اصلاحات سازمان ملل تهیه و آن را فروردین ماه امسال ارائه كرد. در این گزارش، مسائل و پیشنهادهای مربوط به اصلاحات سازمان‌ملل برمبنای مطالب گزارش‌های قبلی و نظرات كشورها تنظیم شده‌بود و در مجموع بخشی از مطالب جدل‌آفرین گزارش هیات بلندپایه در گزارش جامع دبیركل وجود نداشت. به‌دنبال ارائه گزارش جامع دبیركل، باردیگر جلسات مجمع عمومی سازمان ملل برای بررسی آن برگزارشد و كشورهای مختلف نیز در قالب گروههای سیاسی و جغرافیایی یا به‌صورت انفرادی به طرح نظرات و نگرانیهای خود درخصوص محتوای گزارش مذكور پرداختند. رییس مجمع‌عمومی سازمان‌ملل با مبنا قراردادن گزارش جامع دبیركل درخصوص اصلاحات سازمان ملل، پیش‌نویس سند سران را كه قرار است در نشست مجمع در روز ‪ ۱۴‬سپتامبر (‪ ۲۳‬شهریور) در نیویورك به تصویب‌برسد، تنظیم‌كرد. پیش نویس مذكور نیز در سه ماه گذشته طی جلسات متعدد مجمع‌عمومی بررسی شد و براساس نقطه‌نظرات كشورها و گروههای سیاسی و جغرافیایی چندین‌بارتغییر یافت و متن اصلاح شده جدید آن چندی قبل برای بررسی اعضای ملل متحد ارائه شد و اینك نیز هنوز بحث در خصوص آن بصورت فشرده ادامه دارد و قرار است در نهایت برای نشست سران آماده و نهایی شود. با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع اصلاحات سازمان ملل، سران كشورها در نشست مجمع بطور گسترده‌ای شركت خواهندكرد و اكنون گفته می‌شود كه حضور بیش از ‪ ۱۷۰‬نفر از سران كشورها قطعی شده‌است. با نزدیك شدن به زمان حضور سران كشورها در نشست مجمع با هدف تصویب سند جامع اصلاحات مذكور، مسائل مربوط به مذاكره در خصوص این سند نیز وارد مراحل تازه و حساسی شده است. "ژان پینگ" ریییس مجمع‌عمومی سازمان‌ملل چندی قبل پیش‌نویس جدیدی از این سند را دراختیار كشورهای مختلف قرارداد تا با ابرازنظر در قالب راهكارهای موجود، زمینه نهایی‌شدن آن را كه به سند سازمان ملل و یا سند سران معروف است، فراهم كنند. او در عین حال در روزهای اخیر اعلام‌كرد با توجه به فرصت كم باقی‌مانده، این امكان وجود ندارد كه سند مذكور در نشستی با حضور تمام ‪ ۱۹۱‬كشور جهان بطور جزیی مورد بررسی قرار گیرد لذا در نظر دارد شخصا و با مشورت با روسای گروههای سیاسی و جغرافیایی حداكثر ‪۳۰‬تن از نمایندگان دائمی كشورها از میان اعضای ملل‌متحد انتخاب و مذاكرات نهایی درخصوص این سند را به آنها بسپارد. با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع تمام كشورهای جهان تلاش و رایزنی خود را برای عضویت در این گروه سی نفره آغاز كردند. نمایندگی دائم ایران نیز تلاشهای فشرده‌ای را برای عضویت در گروه مورد نظر آغاز كرد و با وجود برخی فشارها و مخالفتهای موجود، درنهایت با پیگیریها و رایزنیهای فشرده نام جمهوری اسلامی ایران نیز به اعضای گروه مورد نظر اضافه شد. رییس مجمع عمومی اعضای این گروه ‪ ۳۰‬نفره را كه متشكل از نمایندگان دائم كشورها هستند، بر اساس حضور آنان در تروئیكای گروههای سیاسی و جغرافیایی، عضویت دائم در شورای امنیت یا ریاست ارگانهای سازمان ملل، میزان مشاركت فعال نمایندگیهای دائم آنها در مراحل قبلی مذاكرات مربوط به اصلاحات و نیز توانمندی شخصی این افراد انتخاب كرده است. علاوه بر ایران، از آسیا كشورهای مالزی ( بعنوان رییس جنبش عدم تعهد)، پاكستان ( بعنوان رییس اكوسوك) ، ژاپن ( بعنوان كشوری كه دومین تامین كننده بودجه سازمان ملل است )، چین ( بعنوان عضو دائم شورای امنیت ) هند و كره جنوبی در این گروه حضور دارند. تروییكای اتحادیه اروپا (اتریش، لوكزامبورگ و انگلستان) ، تروییكای عدم تعهد ( مالزی ، كوبا و آفریقای جنوبی)، تروییكای گروه آفریقا در نیویورك ( موزامبیك ، مراكش و جزیره موریس)،رییس گروه عرب در نیویورك ( لبنان)، مصر ، الجزایر، كانادا ، شیلی ، مكزیك ،آرژانتین، آمریكا، روسیه ، چین و فرانسه نیز از دیگر اعضای این گروه هستند. نظر به اینكه آمریكا اخیرا و در مراحل پایانی مذاكره در خصوص سند اصلاحات سازمان ملل، تغییرات زیادی را برای اعمال در این سند ارائه كرده است، مذاكرات گروه ‪۳۰‬نفره از حساسیت، دشواری و فشردگی خاصی برخوردار است. مذاكرات این گروه در هفته گذشته ادامه یافت و قرار است در چند روز آینده نتایج آن در قالب پیش‌نویس اصلاح شده سند سران ارائه شود.

---