کارنامه ناتمام ژانر مذهبی

جای بعضی از ائمه در میان آثار مذهبی خالی است

در کنار همه آثاری که ساخته شده باز هم به نظر می‌رسد تلاش چندان خوبی برای ساخت زندگینامه همه ائمه اسلام نشده است. هستند معصومینی که در تلویزیون و سینما مهجور مانده‌اند و زندگی‌شان به تصویر کشیده نشده است. بزرگانی چون فاطمه زهرا(س) که بزرگ بانوی اسلام است و قطعا باید تا امروز زندگی کوتاه و پربارش به تصویر کشیده می‌شد

در طول تاریخ فیلم و سریال‌سازی در ایران یکی از پروژه‌های مهم که شاید بتوان آن را یک ژانر بدیع و مهم برای ایرانی‌ها دانست ساخت سریال درباره زندگی ائمه و پیامبران است. سوژه‌ای که هیچ‌گاه کهنه نمی‌شود و همیشه طرفداران زیادی دارد. این ژانر یکی از مهم‌ترین ژانرهای سینما و تلویزیون ایران است و چون زیرمجموعه ژانر تاریخی محسوب می‌شوند برای ساختشان هزینه زیادی صرف می‌شود و جزو آثار فاخر محسوب می‌شوند.مذهبی‌سازی در ایران بعد از انقلاب شروع شد و اولین فیلمی که در این ژانر ساخته شد، فیلم «سفیر» به کارگردانی «فریبرز صالح» است که در سال ۶۱ جلوی دوربین رفت. بعد از آن سریال‌ها و فیلم‌های مختلفی ساخته شد که هم به زندگی پیامبران می‌پرداخت و هم به زندگی ائمه. اولین سریالی هم که در این‌گونه ساخته شد سریال «امام علی(ع)» به کارگردانی «داوود میرباقری» بود. سریال‌ها و فیلم‌هایی تا الان ساخته شده ولی اگر نگاهی به کارنامه این ژانر بیندازیم کارنامه ناقصی است؛ کارنامه‌ای که جای زندگی بزرگ بانوی اسلام، حضرت زهرا(س) در آن خالی است. در این گزارش به تمامی سریال‌ها و فیلم‌هایی که در این‌گونه ساخته شده‌اند پرداخته شده است.

● آثار سینمایی

سفیر: فیلم «سفیر» ساخته «فریبرز صالح» شاید نخستین جرقه تولید آثار دینی در سینمای پس از انقلاب است. این فیلم سال ۶۱ با فیلم نامه‌ای از «کیهان رهگذر» جلوی دوربین رفت. فیلمی که صالح درباره‌اش گفته است: «ساخت «سفیر» تیری در تاریکی نبود، بلکه پدیده‌ای روشن بود که در یک برهه خاص، به زایش رسیده و لازم، ضروری و بجا بود که ماحصلی مثبت و معنوی داشته باشد.» «سفیر» از اولین تجربه‌های مهم سینمای ایران در پرداختن به تاریخ اسلام است. داستان فیلم مربوط به عاشوراست. داستانی درباره «قیس بن مسهر»، نماینده امام حسین(ع) است که با نامه‌ای برای «سلیمان خزاعی» به طرف کوفه می‌رود ولی در راه به دست راهداران «ابن زیاد» والی کوفه، دستگیر می‌شود. این فیلم سال ۶۱ در سینماها اکران شد و عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال را به دست آورد. بعد از آن نیز در سینماهای لبنان اکران شد و در آنجا نیز فروش بالایی داشت. بازی درخشان «فریبرز قریبیان» در نقش «قیس» هنوز در یادهاست. ساخت این فیلم سال‌ها به طول انجامید.

روز واقعه: بدون شک یکی از بهترین آثار سینمایی مذهبی «روز واقعه» ساخته «شهرام اسدی» است. هنوز هم بسیاری از منتقدان، کارشناسان سینمایی و فیلم‌نامه‌نویسان، بر این باورند که تاکنون فیلمی تاثیرگذارتر و ماندگارتر از «روز واقعه» درباره عاشورا در سینما ساخته نشده است. این اثر که فیلم‌نامه آن توسط «بهرام بیضایی» نوشته شده قرار بود به کارگردانی خود بیضایی ساخته شود. اما این کار توسط اسدی ساخته شد. ساخت این فیلم همراه با مشکلاتی بود. اسدی یک بار فیلم را در سال ۶۸ جلوی دوربین برد اما کار دچار توقف شد. چند سال بعد تولید «روز واقعه» به بخش خصوصی واگذار شد و بار دیگر اسدی سال ۷۳، آن را با حضور گروهی حرفه‌ای مقابل دوربین برد. این فیلم داستان جوان تازه مسلمانی به نام «عبدالله» با بازی «علیرضا شجاع‌نوری» را روایت می‌کند که در جست‌وجوی امام حسین(ع) روانه کربلا می‌شود. روایت داستان به‌گونه‌ای است که مخاطب لحظه به لحظه با صحنه‌های ماجرای عاشورا همراه شود و با آنها همذات‌پنداری کند.

مریم مقدس: «شهریار بحرانی» در سال ۷۹ با ساخت فیلم «مریم مقدس» در عرصه سینمای دینی، گرایش و تمایل خود را برای فعالیت در این زمینه نشان داد. اگرچه «مریم مقدس» داستان زندگی «حضرت مریم» را روایت می‌کرد اما طرفداران زیادی پیدا کرد. به‌طوری که پس از نمایش در سینماهای کشور، نسخه تلویزیونی آن از سیما پخش شد. «مریم مقدس» برخلاف ریتم کند و ضرباهنگ یکنواخت، در ساختار از وجوه یک اثر درام بهره می‌برد و تماشاگر را به کسالت نمی‌کشاند. این فیلم و نسخه تلویزیونی آن بارها از شبکه‌های مختلف برخی از کشورهای خارجی پخش شد.

مسافر ری: داوود میرباقری که ید طولایی در ساخت سریال‌های مذهبی دارد برای اولین بار در کارنامه‌اش یک فیلم مذهبی برای سینما ساخت که آن هم با استقبال چندان خوبی روبه‌رو نشد. میرباقری «مسافر ری» را سال ۷۹ ساخت و روانه پرده سینماها کرد. این فیلم به روایت سفر یکی از دلدادگان امام هادی(ع) به نام «عبدالعظیم حسنی» و ماجرای سفر وی به ری، در زمان خلافت عباسیان می‌پردازد. این فیلم بعدها نیز به صورت سریال از شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش شد.

ملک سلیمان: بعد از تجربه موفق مریم مقدس، شهریار بحرانی بار دیگر به سینمای دینی برگشت. بیشتر منتقدان، صاحب‌نظران، کارشناسان و تماشاگران، از «ملک سلیمان» به عنوان یک اثر دینی مدرن یاد می‌کنند. بحرانی سال ۸۷ با بهره‌گیری از یک گروه حرفه‌ای در زمینه نگارش فیلم‌نامه، فراهم نمودن تجهیزات، امکانات و ابزار سینمایی مدرن مطابق با استانداردهای جهانی اثری خلق کرد که در مقایسه با آثار مشابه سینما و تلویزیون، به لحاظ ساختار و تکنیک، چندین گام پیش‌تر از سایر آثار دینی است. بحرانی در «ملک سلیمان» با نگاهی به سینمای تخیلی و حماسی، کوشیده است از کلیشه‌های نخ نمای سینمای دینی رایج پرهیز کند. اما در رعایت الگوهای روایی و تاحدی هم ساختاری، چندان موفق عمل نکرده است. این فیلم در سال ۸۹ به اکران عمومی در آمد.

روز رستاخیز: بعد از روز واقعه دومین فیلمی است که به ماجرای عاشورا می‌پردازد. «روز رستاخیز» به کارگردانی «احمدرضا درویش» که قرار بود جشنواره فیلم فجر سال گذشته(سال ۹۱) اکران شود و لی به جشنواره نرسید احتمالا به جشنواره سال آینده خواهد رسید. پس از سال‌ها تحقیق و گذراندن بیش از ۲ سال مرحله پیش تولید، این فیلم سال ۸۹ مقابل دوربین رفت. داستان فیلم «روز رستاخیز» درباره حماسه عاشوراست که با روایت داستان فرزند «حربن یزید ریاحی» آغاز می‌شود و به قیام امام حسین(ع) و حوادث روز عاشورا می‌پردازد.

محمد(ص): این فیلم که جدیدترین اثر سینمایی درباره زندگی حضرت محمد(ص) است هنوز به‌طور کامل ساخته نشده. این فیلم که به کارگردانی «مجید مجیدی» است درباره دوره زندگی پیامبر است. این روزها مجیدی عازم آفریقاست تا بعضی سکانس‌های این فیلم را در آن کشور فیلم‌برداری کند. این اثر تنها اثر سینمایی است که به زندگی پیامبر خاتم می‌پردازد. پیش تولید این فیلم از دو سال پیش آغاز شده است و معلوم نیست چه زمانی به پایان برسد.

● آثار تلویزیونی

امام علی(ع): بعد از سریال «روایت عشق» که در سال ۶۴ ساخته شد و به واقعه عاشورا می‌پرداخت، «امام علی» اولین سریال مذهبی است که در ایران بعد از انقلاب ساخته شد. سریالی خوش ساخت به کارگردانی «داوود میرباقری». سال ۱۳۷۰ میرباقری، فیلم‌نامه سریالی با عنوان «خاری در گلو» را براساس زندگی حضرت علی(ع)، به صدا و سیما تحویل داد. این فیلم نامه، چند بار اصلاح و سرانجام، این مجموعه سال ۷۳ و با ۱۵۰ بازیگر اصلی و ۵ هزار سیاهی لشکر که از نیروهای ارتش بودند، جلوی دوربین رفت. میرباقری با شگردهای خاص خود، حساسیت‌های مذهبی را هم رفع کرد. از جمله نشان دادن اندام حضرت امیر از نماهای اورشولدر (از پشت شانه) یا ارائه سخنان ایشان از زبان اطرافیان. ساخت این سریال سه سال طول کشید و پخش آن از سال ۱۳۷۶ آغاز شد. میرباقری از سال ۱۳۷۰ تا سال ۱۳۷۵ سرگرم نگارش متن و کارگردانی سریال «امام علی(ع)» بود. سریال امام علی(ع) اثری بسیار موفق و شایسته بود. این سریال از نخستین آثار تاریخی، مذهبی بود که با عبور از معیارهای مرسوم و متداول تلویزیون -اگرچه پخش آن با واکنش‌های متفاوتی مواجه شد- به بررسی زندگی یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین شخصیت‌های اسلام پرداخت.

تنهاترین سردار: پس از موفقیت نسبی سریال «امام علی(ع)»، صداوسیما تصمیم به ساخت سریال زندگی امام حسن(ع) گرفت. این‌بار «مهدی فخیم‌زاده» هم به عنوان مذهبی ساز وارد میدان شد و ساخت این سریال را در دست گرفت. فخیم‌زاده سال ۷۵ ساخت سریال «تنهاترین سردار» را شروع کرد. او با بهره‌گیری از حضور بازیگران توانمند سینما و تلویزیون به روایت زندگی امام حسن(ع)، قضیه صلح ایشان با معاویه و شرایط جامعه اسلامی و شیعیان، پس از رحلت ایشان می‌پردازد. اگرچه «تنهاترین سردار» به حوادث پس از شهادت امام علی(ع) نیز گوشه چشمی دارد اما از به تصویر کشیدن وقایع مهم قسمتی از تاریخ شیعه نیز غفلت نکرده است. این سریال نیز همانند برخی از آثار دینی تلویزیون، هنگام تولید چند بار به سبب مشکلات نامعلوم متوقف شد. «تنهاترین سردار» به لحاظ ساختار، شکل اجرایی، دکور، طراحی صحنه و لباس، دکوپاژ و میزانسن قابل تامل و تحسین برانگیز است. اما چون مخاطب پیش از آن به تماشای سریال باشکوه «امام علی(ع)» نشسته بود، ظرایف ساختاری و محتوایی این اثر هنگام پخش، چندان به چشم نیامد.

ولایت عشق: فخیم‌زاده یک سال پس از کارگردانی و ساخت «تنهاترین سردار» مامور به ساخت سریال دینی دیگری شد. ولایت عشق که به مراتب بهتر از تنهاترین سردار بود، توانست بین مخاطبان جای زیادی باز کند. علاوه بر آن، منتقدان هم به «ولایت عشق» روی خوش نشان دادند و فخیم زاده را، به سبب کارگردانی این پروژه تحسین و تشویق کردند. «ولایت عشق» تا بدان جا محبوبیت یافت که در نظرسنجی صدا و سیما، جایزه مخاطبان خارج از کشور را از آن خود کرد. «ولایت عشق» که روایت بخش‌هایی از زندگی امام رضا(ع) و حوادث پرفراز و نشیب دوران امامت ایشان بود، به مدد یک داستان سر راست و بدون پیچیدگی‌های کلامی و بیانی، مخاطبان بی‌شماری را پیگیر تماشای این سریال کرد.

یوسف پیامبر: فرج‌الله سلحشور که خودش را به عنوان سازنده آثار مذهبی معرفی کرده بود در سال ۷۶ سریال «مردان آنجلس» را در ۱۸قسمت روانه آنتن تلویزیون کرد. سریالی که درباره اصحاب کهف بود و با استقبال خوبی از طرف قشر تلویزیون بین مواجه شد. بعد از آن سلحشور در سال ۸۳ «یوسف پیامبر» را برای تلویزیون کارگردانی کرد. اثری که با روایت زندگی حضرت یوسف و فراز و نشیب زندگی او، هم به لحاظ ساختار و هم از نظر محتوا چند سر و گردن بالاتر از «مردان آنجلس» بود.

مختار نامه: میرباقری را شاید بتوان یکی از بزرگ‌ترین مذهبی‌سازان نامید. او بعد از ساخت «معصومیت از دست رفته» در سال ۸۲ که در حاشیه واقعه عاشورا می‌گذشت سراغ ساخت سریالی درباره مختار ثقفی که منتقم خون امام حسین(ع) است می‌پردازد. سریال «مختارنامه» که پخش آن از نیمه دوم سال ۸۹ آغاز شد، جزو یکی از برترین آثار فاخر دینی به شمار می‌رود. این سریال از مرحله پیش تولید تا پخش، فراز و نشیب هایی بسیار را پشت سر گذاشت و حواشی فراوانی در پی داشت. این فیلم بهمن سال ۸۱ وارد مراحل پیش تولید و فیلم برداری آن نیز به طور رسمی از فروردین ۸۳ آغاز شد. فیلم نامه اولیه این سریال را «محمدابراهیم سلطانی فر» نوشته است. حسن میرباقری، محمد بیرانوند و داوود میرباقری نیز در ۳ نوبت آن را بازنویسی کرده‌اند. این سریال در زمان پخش مخاطبان خوبی به دست آورد که البته در مقایسه با مخاطبان سریال امام علی، کمتر بودند.

تکمله: در کنار همه آثاری که ساخته شده باز هم به نظر می‌رسد تلاش چندان خوبی برای ساخت زندگینامه همه ائمه اسلام نشده است. هستند معصومینی که در تلویزیون و سینما مهجور مانده‌اند و زندگی‌شان به تصویر کشیده نشده است. بزرگانی چون فاطمه زهرا(س) که بزرگ بانوی اسلام است و قطعا باید تا امروز زندگی کوتاه و پربارش به تصویر کشیده می‌شد. اینکه این کم‌کاری از چه کسی است، بماند ولی هر چه هست، به نظر می‌رسد باید زودتر این آثار نیز تولید شوند تا کارنامه پربارتری از ساخت سریال‌های زندگینامه ائمه داشته باشیم.

سارا محبوبی