حج در قرآن و روایات

براستی نخستین خانه ای كه برای عبادت مردم خلق شده آن است كه در مكه واقع شده و مایه بركت و هدایت جهانیان است

قال الله تعالی: ان اول بیت وضع للناس للذی ببكهٔ مباركا و هدی للعالمین. (۱)

براستی نخستین خانه‏ای كه برای عبادت مردم خلق شده آن است كه در مكه واقع شده و مایه بركت و هدایت جهانیان است.

انسان در باطلاق روزمرگی‏ها غرق می‏شود؛ نیازهای كاذب و صادق، گرفتاری‏های اداری و شغلی و اخبار و اطلاعات محدود محلی و منطقه‏ای، انسان را از آرمان‏های بلند و وظایف الهی و اساسی بازمی‏دارد. او را از هویت اصیل و وطن راستین غافل می‏سازد، و حج هجرتی است مقدس از وابستگی‏ها و عادت‏ها به سوی خدا و به سوی فطرت الهی خویش.

«حج» ‏حضور در مجمع عمومی سالانه مسلمین است و دیداری الهی همراه با همه آنها كه به یك دین معتقدند و به یك آرمان می‏اندیشند و خدای یگانه را می‏پرستند.

حضور در میقات و لبیك و طواف، نماز و سعی تقصیر همراه با وقوف در عرفات مشعر و منی، قربانی و سر تراشیدن هزاران راز و رمز نهفته دارد كه بیان آن در ضمن چهل حدیث كوتاه میسر نیست. اما یادآوری گوشه‏ای از اسرار این عبادت سیاسی، الهی، می‏تواند راهگشای پژوهشی بیشتر و مایه شور و شوقی افروخته‏تر گردد.

اندیشه‏های خرد و آرمان‏های كوچك در اجتماع بزرگ و سراسری مسلمین رنگ می‏بازد و بینش و خواسته‏های عمومی و بزرگ سراسری جای آن را می‏گیرد.

حاجی با شركت در اردوی ابراهیمی حج‏با تاریخ پیامبران پیوند می‏خورد و هویت تاریخی خویش را باز می‏یابد. فریاد مقدس لبیك اللهم لبیك عهد دیرین و میثاق فطرت را یادآوری می‏شود و انسان با پوشیدن جامه‏های سپید احرام از لمت‏خودخواهی‏ها، خودنمائی‏ها و لذت‏گرایی‏ها و عادات و رفتار زیانبار می‏گریزد و ستایش و نعمت و قدرت را ویژه خدا می‏بیند.

آداب حرم، اخلاق شایسته حیم قدس ربوبی را می‏آموزد. در مانور بزرگ حج، وحدت، عبادت و سیاست، ایمان و اتحاد و آزادی و مبارزه با كفر و شرك و شیطان یكجا جلوه می‏كند.

انسان با طواف در كوی دوست‏با فرشتگان آسمان هماهنگ می‏شود. و در مقام ابراهیم می‏ایستد و نماز می‏گزارد.

و با سعی بین صفا و مروه، موهای زاید از سر می‏زداید و با طوافی دیگر بنام نساء دوباره پروانه‏وار گرد خانه یار می‏چرخد و در نزد جایگاه خلیل الله علیه السلام نماز می‏خواند.

با استلام حجر الاسود و بوسیدن آن عهد الست را با مقام ربوبی تجدید می‏كند و با نوشیدن آب خوشگوار، زمزم زمزمه زندگی را دوباره در اعماق روحش می‏شنود.

وقوف‏ها و حركت ها به فرمان خدا و با یاد خدا راه و رسم زندگی ابراهیمی را به انسان می‏آموزد و انسان با انجام قربانی حنجره آزمندی‏ها و زفتی را می‏بُرد و با تراشیدن سر، آماده حضور دوباره در مسجدالحرام و خانه دوست می‏شود و با رمی جمرات با شیطان‏های بزرگ و میانه و كوچك درگیر می‏گردد و از هرچه شیطان و شرك است اعلام برائت می‏كند.

آنچه در اینجا گردآمده چهل حدیث‏برگزیده در باره این فریضه بزرگ - حج - است كه آداب و اهداف حج، قداست و امنیت اماكن مقدسه حج و نقش سازنده آن را در زندگی مسلمین مطرح می‏سازد. پیشوایان معصوم علیهم السلام در این احادیث كوتاه روزنه‏هایی به دنیای زیبای حج گشوده‏اند كه برای زائران بیت الله الحرام و دیگر مشتاقان دیار یار، مطالعه آن آموزنده و چشم‏نواز است.

●حجكم مقبول و سعیكم مشكور

۱- اهمیت‏حج

قال علی علیه السلام:

الله الله فی بیت ربكم لا تخلوه ما بقیتم فانه ان ترك لم تناظروا.

علی(ع) فرمود: خدا را! درباره خانه پروردگارتان در نظر داشته باشید تا هستید، آن را خالی نگذارید. زیرا اگر حج متروك شود نظر رحمت‏خدا از شما قطع خواهد شد. (بحارالانوار ج ۱۶۹۶)

۲ - حج و توجه به سوی خدا

عن ابی جعفر الباقر علیه السلام فی قول الله تبارك و تعالی:

«ففروا الی الله انی لكم منه نذیر مبین‏» (۲)

قال: حجوا الی الله.

امام باقر(ع) درباره آیه شریفه «ففروا الی الله انی لكم منه نذیر مبین‏» فرموده است: منظور از فرار به سوی خدا آن است كه آهنگ حج كنید. (معانی الاخبار ص ۲۲۲ )

۳- لبیك و قربانی

عن علی علیه السلام قال:

نزل جبرئیل عی النبی صلی الله علیه و آله و سلم فقال: یا محمد مر اصحابك بالحج و الثلج، فالحج رفع الاصوات بالتلبیهٔ و الثلج نحر البدن.

امام علی علیه السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر فرود آمد و گفت: ای محمد یارانت را به عج و ثج فرمان ده. عج ‏یعنی فریاد و لبیك برآوردن و ثج ‏یعنی قربانی كردن شتران. (معانی الاخبار ص ۲۲۴)

۴- حج اكبر و اصغر

عن معاویهٔ بن عمار، قال:

سئلت ابا عبدالله علیه السلام عن یوم الحج الاكبر فقال: هو یوم النحر و الاصغر العمرهٔ.

معاویهٔ بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم روز حج اكبر چه روزی است؟ حضرت فرمود: روز حج اكبر روز عید قربان است و حج اصغر عمره است. (معانی الاخبار ص ۲۹۵ )

۵- آثار حج

عن الرضا علیه السلام قال:

ما رایت‏شیئا اسرع غنا و لا انفی للفقر من ادمان الحج

از امام رضا علیه السلام نقل شده كه فرمود: هیچ چیزی را بیشتر از حج مداوم، در بی‏نیازی و فقر زدائی مؤثر ندیدم. (بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۳۱۸ )

۶- مرگ در راه حج

عن ابی عبدالله علیه السلام قال:

من مات فی طریق مكهٔ ذاهبا اوجائیا امن من الفزغ الاكبر یوم القیامهٔ.

امام صادق علیه السلام فرمود: هركس در راه رفت و برگشت مكه بمیرد از اندوه بزرگ روز قیامت ایمن خواهد بود.

۷- حرمت مهمانان خدا

عن ابی عبدالله علیه السلام قال:

الحاج و المعتمر وفدالله ان سالوه اعطاهم و ان دعؤه اجابهم و ان شفعوا شفعهم و ان سكتوا ابتداهم و یعوضون بالدرهم الف الف درهم

امام صادق علیه السلام فرمود: حاجی و عمره‏گزار مهمان خدایند. اگر چیزی بخواهند به ایشان دهد. اگر او را بخوانند، پاسخ می‏گوید. اگر شفاعت كنند. شفاعت ایشان را می‏پذیرد، اگر سكوت كنند، با آنان آغاز سخن می‏كند و در برابر هر درهمی كه خرج كرده‏اند، یك میلیون درهم به آنان می‏پردازد. (ملاذ الاخبار ج ۲۲۶۷)

۸- آمادگی برای احرام

عن حماد بن عیسی قال:

سئلت ابا عبدالله علیه السلام عن التهیؤء اللاحرام، فقال تقلیم الاظفار و اخذ الشارب و حلق العانهٔ.

حماد بن عیسی گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم. برای احرام چگونه باید آماده شد؟

فرمود: با گرفتن ناخن‏ها، كوتاه كردن شارب و تراشیدن موی بالای شرمگاه. (ملاذ الاخیار، ج ۳۰۸۷)

۹- نظر به كعبه

عن الباقر علیه السلام من نظر الی الكعبهٔ لم یزل یكتب له حسنهٔ و یمحی عنه سیئهٔ حتی یصرف بصره عنها.

امام باقر -علیه السلام- فرمود: هر كس به كعبه نگاه كند. تا وقتی به آن می‏نگرد مدام كار نیك برایش نوشته می‏شود و گناهش پاك می‏شود تا وقتی دیده از آن برگرداند. (بحار الانوار ج ۶۵۹۶)

۱۰- نیت‏حج

عن ابی عبدالله -علیه السلام- قال:

الحج‏حجان، حج لله و حج للناس، فمن حج لله كان ثوابه علی الله و الجنه و من حج للناس كان ثوابه علی الناس یوم القیامهٔ.

امام صادق -علیه السلام- فرمود:

حج دوگونه است: حجی برای خدا و حجی برای خلق، هر كس برای خدا حج گزارد، پاداشش آنست كه خدا كه وی را به بهشت درآورد و هر كس برای مردم حج گزارد، پاداش وی روز قیامت‏برعهده مردم خواهد بود. (بحار الانوار ج ۹۶ ۲۴ )

۱۱- روزه ایام تشریق در منی

سئل الصادق علیه السلام لم كره الصیام فی ایام التشریق؟ فقال:

لان القوم زوار الله و هم فی ضیافته و لا ینبغی للضیف ان یصوم عند من زاره و اضافه.

از امام صادق -علیه السلام- سئوال شد:

چرا روزه ایام تشریق «۱۱ - ۱۲ - ۱۳ ذی حجهٔ‏» نامطلوب است. حضرت فرمود: زیرا مردم، زائران خدا و مهمان وی هستند. و شایسته نیست كه مهمان در نزد میزبان و كسی كه به دیدارش رفته روزه بگیرد. (بحار الانوار ج ۹۶ ۳۴ )

۱۲- حج‏ یا جهاد

الصادق -علیه السلام- انه قال:

ما سبیل من سبیل الله افضل من الحج الا رجل یخرج بسیفه فیجاهد فی سبیل الله حتی یستشهد.

امام صادق -علیه السلام- فرمود:

هیچ راهی از راههای خدا برتر از حج نیست مگر اینكه مردی شمشیر بردارد و در راه خدا جهاد كند تا شهید گردد.

(بحار الانوار ج ۹۶ ۴۹ )

۱۳- ثواب طواف

عن النبی صلی الله علیه و اله و سلم انه قال:

من طاف بهذا البیت اسبوعا و احسن صلاهٔ ركعتیه غفرله.

پیامبر اكرم -صلی الله علیه و آله- فرمود:

هركس هفت‏بار به دور این خانه طواف كند و دو ركعت نماز طواف را بخوبی انجام دهد. گناهش آمرزیده شود.

(بحارالانوار ج ۹۶ ۴۹ )

۱۴- حج و تجدید میثاق

قال ابو جعفر علیه السلام والحجر كالمیثاق و استلامه كالبیعهٔ و كان اذا استلمه قال:

اللهم امانتی ادیتها و میثاقی تعاهدته لیشهدلی عندك بالبلاغ.

امام باقر -علیه السلام- فرمود:

حجرالاسود مثل یك پیمان است و دست كشیدن بر آن چون بیعت [با خدا] است وقتی حضرت دست‏بر حجرالاسود می‏كشید می‏فرمود: خدایا! امانتم را ادا كردم. میثاق خود را تجدید كردم، تو گواه باش كه من وظیفه‏ام را بپایان رساند.

(بحار الانوار ج‏۹۶ ۴۸ )

۱۵- اهمیت‏حج

عن ابی عبدالله -علیه السلام- قال:

لایزال الدین قائما ما قامت الكعبهٔ.

اما صادق -علیه السلام- فرمود:

تا كعبه برپاست، دین برپاست. (بحار الانوار ج ۹۶ ۵۷ )

۱۶- فلسفه نام كعبه

عن ابی جعفر -علیه السلام- قال:

قلت له: لم سمی البیت العتیق؟ قال: لانه حر عتیق من الناس و لم یملكه، احد.

از امام باقر -علیه السلام- سؤال شد، چرا كعبه را بیت العتیق نامیده‏اند؟

فرمود: زیرا این خانه آزاد است و رها شده و در ملكیت هیچ كس درنیامده است. (بحارالانوار ج ۹۶ ۵۹ )

۱۷- مثلث مقدس

عن ابی عبدالله -علیه السلام- قال:

ان الله عزوجل حرمات ثلاث لیس مثلهن شی‏ء كتابه و هو حكمه و نوره

و بیته الذی جعله قبلهٔ للناس لایقبل من احد توجها الی غیره و عترهٔ نبیكم.

امام صادق -علیه السلام- فرمود:

خدای عزوجل سه ناموس محترم و مقدس دارد كه هیچ چیز به حرمت آن نرسد.

كتابش كه فرمان او و نور اوست و خانه‏اش كه آنرا قبله مردم قرار داده و توجه به جایی غیر آن از هیچ‏كس پذیرفته نیست و عترت پیامبر شما. (بحار الانوار ج‏۹۶ ۶۰ )

۱۸- نذر كعبه

عن علی -علیه السلام- قال:

لو كان لی وادیان یسیلان ذهبا و فضهٔ ما اهدیت الی الكعبهٔ شیئا لانه یصیر الی الحجبهٔ دون المساكین.

امام علی -علیه السلام- فرمود:

اگر دو رودخانه مواج از طلا و نقره داشته باشم هیچ چیز به كعبه اهدا نخواهم كرد، زیرا به پرده‏داران «ناشایست‏» می‏رسد نه به مساكین و مستمندان. (بحارالانوار ج ۹۶ ۶۷ )

پی‏نوشت‏ها:

۱- آل عمران ۹۷

۲- سورهٔ الذاریات آیه ۵۱

۳- سورهٔ آل عمران آیهٔ ۹۷

كتاب: چهل حدیث

تهیه و تنظیم: محمود مهدی‏پور

---