راهبردهای ارزشی پیامبر اكرم ص در مسیر وحدت اسلامی اصلاح و تربیت روحی امت اسلام

در یك تقسیم بندی كلی, نقش پیامبر اكرم ص در پایه گذاری وحدت امت اسلامی شامل تلاش در وضعیت جامعه عربی آن زمان و به كارگیری عوامل «سیاسی » جهت زمینه سازیهای لازم, برنامه ریزیهای «فرهنگی » در مسیر ترسیم دورنمای امت واحده برای مسلمانان و ایجاد فضای رشد فكری و

در یك تقسیم بندی كلی، نقش پیامبر اكرم (ص) در پایه گذاری وحدت امت اسلامی شامل تلاش در وضعیت جامعه عربی آن زمان و به كارگیری عوامل «سیاسی » جهت زمینه سازیهای لازم، برنامه ریزیهای «فرهنگی » در مسیر ترسیم دورنمای امت واحده برای مسلمانان و ایجاد فضای رشد فكری و ارتقای فهم مردم نسبت به مسؤولیتهای خود و در نهایت، به كار بستن راه حلهایی كه پیامبر اكرم (ص) از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره می گرفت، می شوند.

چنین راهبردهایی را می توان تحت عنوان «دعوت ارزشی» پیامبر(ص) برشمرد كه برخی از آنها شامل «راهبردهای ارزشی ملی و مذهبی »، «راهبردهای ارزشی قومی و میهنی » و نیز «راهبردهای ارزشی اجتماعی و فردی » خواهند بود.

● راهبردهای ملی و مذهبی

الف) ایجاد وحدت ملی و همبستگی ایمانی

۱) عقد قرارداد:

ورود پیامبر اكرم (ص) به مدینه، با عقد قراردادهایی بین گروههای گوناگون همراه بود. این پیمانها را می توان یكی از بارزترین شواهد به كارگیری رهیافت وحدت اسلامی در جامعه آن زمان شمرد.

یكی از مهمترین این پیمانها، اولین قراردادی بود كه بین پیامبر اكرم (ص) و طوایف و قبایل موجود یثرب بسته شد و برخی، آن را «نخستین قانون اساسی مكتوب جهان » دانسته اند. این تدبیر بهترین مقوله برای به وجود آوردن وحدت ملی و همبستگی دینی بود، زیرا وحدت میان قبایل درگیر، حقوق اجتماعی یهودیان و نیز مهاجران مسلمانان را تضمین می كرد و از سوی دیگر، این پیمانها مقدمات تشكیل یك وحدت سیاسی و حكومتی را فراهم می آورد.

به عنوان نمونه، در مفاد قرارداد بین مسلمانان به روشنی قید شده بود كه مسلمانان امت واحده ای، جدای از مردم دیگر هستند(انهم امهٔ واحده من دون الناس) و ارتباطی بین مسلمانان و كافران نیست و دوری بین مسلم و مسلم نباید باشد.

۲) اگر چه روح حاكم بر این پیمانها همانا به كارگیری ابزار وحدت اسلامی در جهت راهبرد ارزشی پیامبر اكرم (ص) در جامعه اسلامی است و از همین رو تمام موارد آن مصداق این امر قرار دارند، ولی به بعضی از آن موارد اشاره می كنیم:

▪ مسلمانان در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.

▪ هیچ مؤمنی بدون اشاره سایر مؤمنان در جهاد فی سبیل ا... صلح نمی كند و صلح جز برای همگان اجرا نخواهد شد.

▪ تمامی گروهها (كه به جنگ مشغولند) به ترتیب وارد جنگ خواهند شد و جنگیدن به یك گروه (دومرتبه پشت سر هم) تحمیل نخواهد شد.

▪ «ذمهٔ ا... » نسبت به همه افراد یكسان است.

▪ اگر اختلافی بین مسلمانان بروز كرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.

▪ مسلمانان، فرد مقروض و مدیونی را كه دین او سنگین است رها نخواهند ساخت، بلكه به او كمك می كنند.

در قسمت دیگری از این عهدنامه تاریخی كه طرف خطاب آن یهودیان مدینه بودند، اموری پیشداوری شد كه توجه به مفاد آن حاكی از انگیزه تحقق وحدت ملی توسط پیامبر اكرم (ص) است:

▪ مسلمانان و یهودیان امت واحده اند و مانند یك ملت در مدینه زندگی خواهند كرد و هر یك دین خود را دارند.

▪ به یهودیان همپیمان، همراهی و كمك خواهد شد و متقابلاً وقتی مسلمانان آنها را به مصالحه می خوانند، یهودیان باید بپذیرند.

▪ مسلمانان و یهود، هر دو باید بر ضد كسانی كه با این قرارداد به مخاصمه برمی خیزند، مبارزه كنند.

▪ هر دو باید با یاری یكدیگر در برابر مهاجمان به یثرب بجنگند.

▪ هیچ كافری از ناحیه دو طرف اجیر نشود، مگر این كه به مصلحت هر دو گروه باشد.

به هر حال، باید چنین نتیجه گرفت كه كوشش برای ایجاد حساسیت مشترك دینی و ملی یكی از شاخص ترین راه حلهای پیامبر اكرم (ص) در جهت تحقق وحدت اسلامی شمرده می شود.

۳) تثبیت وحدت ایمانی:

پیامبر(ص) بعدها نیز در مسیر تثبیت همبستگی ایمانی مسلمانان مكرراً بر این موضوع تأكید فرمود. در بخشی از سخنان حضرت پس از فتح مكه و در مسجدالحرام چنین نقل كرده اند كه فرمود: «مسلمان برادر مسلمان است»

ب) پیوند روح اخوت و برادری

۱) پیدایش تعلق اجتماعی:

در نخستین سال ورود پیامبر اكرم (ص) به مدینه، یكی از مهمترین ابتكارها و راهبردهای حضرت، به كارگیری عامل وحدت دینی است؛ یعنی پیوند (عقد) برادری بین كلیه مسلمانان اعم از مرد و زن.

پیامبر اكرم (ص) بین هر مهاجر و یكی از مردم مدینه عقد برادری بست. این تصمیم داهیانه، كارآمدترین ابزار تحقق الفت فراگیر در جامعه آن زمان بود كه نشان از كوشش پیامبر اكرم (ص) برای پیدایش یك تعلق اجتماعی بالنده بر محور ایمان به خدا داشت.

۲) محبت الهی پایه تشكیل جامعه آرمانی:

جامعه مطلوب پیامبر اكرم (ص)، نظامی است كه تمامی اعضای آن بر محور دیانت توحیدی، پیوند برادری با یكدیگر دارند و مكلفند آن را استوار نگه دارند تا خداوند حكیم نیز زمینه های الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پایدار سازد و بدین سان پایه های تفاهم اجتماعی جامعه اسلامی محكم گردد.

براساس مفاد آیات الهی، اولاً بدون تحقق الفت اجتماعی نمی توان سخن از جامعه كرد؛ ثانیاً تحقق این امر تنها به خداست، ثالثاً مؤمنان نیز قادرند شرایط و زمینه های وحدت اجتماعی را فراهم آورند.

كلام راستین خداوند پیرامون مسأله برادری قبایل یثربی نیز بس گویاست؛ «و همگی به ریسمان محكم الهی چنگ زنید و راههای متفرق نروید و نعمتهای خداوند را به یاد آرید كه شما با هم دشمن بودید، پس خدا در دلهای شما الفت و مهربانی انداخت تا به لطف او همه برادران دینی یكدیگر شدید...»آل عمران /۱۰۳)

جامعه آرمانی پیامبر اكرم (ص) كه در آن روح اخوت و برادری موج می زند، جامعه ای است كه در شدت بر كفر و رحمت به ایمان، حول یك محور، وحدت می یابند؛ «محمد فرستاده خداوند است... و كسانی كه با اویند بر كافران بسیار سخت گیر و با یكدیگر مهربانند» (فتح /۲۹)

جامعه ای كه مانند پیكره ای واحد است و تمام افراد آن در ارتباطی وحدت بخش با یكدیگر پایدار می مانند و روح عشق و ایمان مذهبی در تار و پود آن جریان دارد.

۳) بهره وری از ظرفیتهای اجتماعی:

پیامبر اكرم (ص) با طرح پیمان برادری انصار و مهاجران، از ظرفیت خاص چارچوب اجتماعی جامعه عربی (كه حمایت از هم پیمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و این موفقیت بارز پیامبر(ص) نه تنها باعث تعجب افرادی چون ابوسفیان شد، حتی آثار و پیامدهای این مساوات اسلامی تا مقدم داشتن اموال و داراییها نسبت به یكدیگر پیش رفت. مورخان نقل می كنند در جریان برادری مهاجر و انصار، پیمانی بسته شد كه شامل مشاركت در میراث هم بود و در همین راستا رویداد تقسیم غنایم جنگی «بنی النضیر» از بهترین نمونه هاست.

به هر حال، سراسر وقایع تاریخ اسلام گویای شواهدی است كه نقش پیامبر اكرم (ص) را در جلوگیری از افتراق صفوف مسلمانان و متقابلاً بهره بری ابزار وحدت اسلامی نشان می دهد. تلاش پیامبر اكرم (ص) در ایجاد وحدت به اوج كوششهای ممكن می رسد و چون آرمان وحدت را یكی از رسالتهای الهی بعثت خود می داند و رنج تفرق مؤمنان بر او گران می آید و سخت مهربان و هواخواه آنان است، در این راه تمام توان خود را به كار می برد.

۴) راهكار سازگاری و همدلی:

موضوع «اصلاح ذات البین » و سفارشها و موضعگیریهای پیامبر اكرم (ص) پیرامون آن نیز، در ردیف راهكارهای ایجاد برادری قرار می گیرد:

نقل شده كه درباره آیه اخوت از پیامبر اكرم (ص) پرسش كردند، فرمود: «مزد آن كس كه در برقراری آشتی میان مردمان بكوشد، برابر مزد كسی است كه در راه خدا پیكار كند.»

بدین ترتیب یكی از این شیوه ها را در تصمیمی كه پیامبر اكرم (ص) مبنی بر «اصلاح ذات البین » در مورد تقسیم غنایم جنگ بدر می گیرد، مشاهده می كنیم.

قطعاً نبود قانون خاص تقسیم غنایم و نیز عدم آمادگی تربیتی و اخلاقی كامل مسلمانان آن دوره، عواملی بود تا در وحدت پویای جامعه اسلامی ایجاد خلل كند. از این رو، پیامبر(ص) مأمور به اصلاح امور و حفظ یكپارچگی ملت می شود و مؤمنان نیز موظف به رعایت همدلی و تبعیت از رسول اكرم (ص) كه: «تقوای خدا را پیشه كنید و به اصلاح بین خودتان بپردازید و خدا و رسولش را اطاعت كنید، اگر اهل ایمانید» (انفال /۱)

پیامبر(ص) به گونه ای اختلاف زدایی می كند كه شقاقی (هر چند ناچیز) در پیكره وحدت دینی مسلمانان سر برنیاورد؛ چنانكه مورخان نقل كرده اند، پیامبر اسلام (ص) حتی برای گروهی هم كه در جنگ حاضر نبودند سهمی از غنیمت قرار می داد.

جالب توجه است، پیش از آغاز جنگ بدر، پیامبر اكرم (ص) با وجود اعلام حمایت عده ای از مهاجران، در انتظار اعلام رضایت انصار مبنی بر آمادگی جهاد نبرد با دشمن است؛ چون محتوای قرارداد انصار با پیامبر(ص) درباره دفاع از حضرت در داخل شهر مدینه بود و نه همراهی در جنگهای خارج، لذا پیش از حركت به دنبال رأی و نظر انصار بود و پس از اطمینان از یاری آنان، آماده كارزار می گردد.

این امر در واقع نشان از اهتمام پیامبر اكرم (ص) به رعایت سنتهای اجتماعی و ملاحظه شرایط خاص سیاسی زمان دارد.

۵) تفوق به جای تفرق:

رویداد دیگری كه در جریان جنگ احد شاهدیم، دستوری است كه قرآن به پیامبر(ص) می دهد، مبنی بر عدم ملامت پاره ای مسلمانان به سبب فرار از جنگ و در برابر، بخشودن آنها و سعی در امیدوار ساختن و همكاری به گونه ای كه جذب جامعه اسلامی شوند و در مسیر اصلاح و تربیت روحی قرار گیرند: «از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش كن و برای دلجویی آنان، با آنها مشورت نما...» (آل عمران /۱۵۹)

قطعاً یكی از ریشه های اصلی چنین تصمیم پسندیده ای، همخوانی با وحدت و یكپارچگی سیاسی امت اسلام بوده است تا از این طریق، پیشاپیش زمینه افتراق بین گروههای مسلمان (به علت طرد افرادی از مبارزان كه در جریان جنگ دچار خطا و تخلف شدند) و سایر اقشار جامعه، محو شود.

در همین جنگ است كه به نقل تاریخ، جوان مسلمان ایرانی پس از وارد آوردن ضربه ای بر افراد سپاه دشمن، می گوید: «این ضربت را تحویل بگیر كه منم یك جوان ایرانی». اما پیامبر اكرم (ص) او را خطاب و عتاب نمود كه چرا نمی گویی منم یك جوان انصاری؟! و منظور آن است كه به این وسیله هم، آهنگ برانگیخته شدن تعصبات قومی دیگر را خاموش و وحدت صفوف اسلام را حفظ كند و هم، ملاك افتخار و ارزش را از محور قوم و نژاد و ملیت به دین و مكتب و ارزشهای توحیدی بازگرداند.

بدین سان حضرت از هر عاملی برای نگهداری تفوق اجتماعی و جلوگیری از تفرق استفاده می كرد و حتی در جریان تخریب مسجد ضرار نیز این موضوع به وضوح دیده می شود.

۶) حفظ وفاق ملی:

سیاست پیامبر اكرم (ص) درباره ویران كردن مسجد ضرار دقیقاً به قصد ایجاد یك مانع مؤثر برای جلوگیری از ظهور شكاف سیاسی در جامعه اسلامی بود تا وفاق ملی آسیب نبیند.

پیامبر بزرگوارص) حتی در آخرین سفارشهای خود به امت اسلامی نیز چنین می گوید: «ای مردم... بدانید كه به راستی مسلمان برادر مسلمان است و مسلمانان همه با هم برادرند»

● راهبردهای قومی و میهنی

الف) نفی نژادپرستی و قومیت گرایی

یكی دیگر از راه حلهایی كه پیامبر اعظم (ص) در مسیر بنیانگذاری وحدت امت اسلامی به كار می گرفت، نفی نژادپرستی، قومیت گرایی و تبعیضهای ناروا و ناپسند بود.

۱) شكستن ارزشهای جاهلی:

مبارزه پیامبر(ص) با برده داری آن زمان كه افزایش تدریجی قدرت سیاسی و اجتماعی حضرت با قاطعیت روزافزونی نیز توأم بود، بهترین شاهد است. این جنبش، بخشی از حركتهای عدالت خواهی پیامبر(ص) در برابر ظلم آشكار آن دوره به شمار می آید، زیرا حضرت به دنبال تأسیس جامعه فلاح پسند دینی و پایه گذاری حزب رستگاران است و نیك، از قرآن آموخته كه فلاح و سعادت با ظلم و شقاوت قابل جمع نیست.

از تلاشهای پیامبر اكرم (ص) در دوره ابتدایی حضور ده ساله مكه مكرمه، گسستن مبانی نظام ارزشی حاكم بر جامعه جاهلی آن زمان بود. در بافت پیوندهای عشیره ای، بردگان و كنیزان بدون اذن صاحبان خود، حق هیچ گونه تصمیم گیری مستقل و یا اظهار مشاركت اجتماعی خاص نداشتند. اجازه برده ها در پذیرش یا عدم پذیرش معتقدات دینی خویش نیز به دست خود آنان نبوده است.

دعوت فرهنگی پیامبر اكرم (ص) به توحید و نیز دعوت ارزشی حضرت به ایجاد تعلق دینی و حب اجتماعی توحیدی، سبب شد تا زمینه شكستن چنین تبعیضهای ظالمانه ای فراهم گردد، معیارهای جاهلی روابط نسبی از بین رفته و در نهایت افراد، بدون وابستگی قومی و قوم گرایی به دین جدید بگرایند.

حاصل توفیق پیامبر اكرم (ص) در به كارگیری این راه، مسلمان شدن افرادی از عشیره ها و قبایل متعدد مشركان و تمرد آنان از قوانین نظام قبیله ای و سپس، پیوستن به صفوف مؤمنان بود. این روش، علاوه بر تاثیرگذاری «ارزشی و اجتماعی » یعنی ایجاد یأس و وحشت در دل مشركان و ویران شدن اصول ارزش حاكم، زمینه ای برای زایش نظام اجتماعی جدید پدید آورد.

سیدحسین حسینی

---