عوامل تقرب به اهل بیت ع از نگاه امام زمان عج

هر کسی دوست می دارد که به محبوب خویش نزدیک شود تمام تلاش های عاشق آن است که رضایت و خشنودی معشوق خویش را به دست آورد کسی که واقعاً عاشق باشد, همه سلوک و سبک زندگی اش را چنان تنظیم می کند که معشوق را خوش آید و از هر آنچه موجب ناخشنودی اوست پرهیز کند

هر کسی دوست می دارد که به محبوب خویش نزدیک شود. تمام تلاش های عاشق آن است که رضایت و خشنودی معشوق خویش را به دست آورد. کسی که واقعاً عاشق باشد، همه سلوک و سبک زندگی اش را چنان تنظیم می کند که معشوق را خوش آید و از هر آنچه موجب ناخشنودی اوست پرهیز کند.

محبان و شیعیان اهل بیت(ع) چنین ادعای بزرگی دارند، بلکه شیعیان، مدعی چیزی هستند که حتی گاه از محبان نیز برنمی آید، چرا که مدعی این معنا هستند که چنان مطیع امام و پیشوای خویش در همه امور از اندیشه، کار، منش، کنش و واکنش هستند که هر کسی به اینان بنگرد گویی به امام و پیشوای آنها می نگرد، زیرا خود را همانند امام(ع) ساخته اند. چنین ادعای بزرگی نیازمند خودسازی سخت و بی مانندی است که از عهده هر کسی برنمی آید و تنها انگشت شماری از محبان و دوستداران ایشان هستند که می توانند به چنین مقامی برسند، چنانکه قرآن گزارش می کند که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) تنها توانسته اند در طول تاریخ به عنوان شیعیان جد خویش حضرت ابراهیم(ع) درآیند و در روایات است که امیرمؤمنان علی(ع) تنها چهار تن شیعه به تمام معنا و تمام قد داشت.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا دیدگاه امام و پیشوای شیعیان امام زمان(عج) را در راه تقرب جویی به اهل بیت(ع) هرچند به عنوان محبان و دوستداران بیان کند.

● مراتب اسوه و الگوی پذیری

انسان موجودی تقلیدپذیر است. در این معنا هیچ شک و تردیدی نیست، هرچند که برخی تقلید را کار میمون دانسته اند، ولی اندیشمندان و دانشمندان علوم انسانی از فلسفه و روان شناسی تا مردم شناسی و جامعه شناسی بر این باورند که انسان موجودی مقلد است و همین تقلید است که جامعه انسانی را به رشد و بالندگی و کمال رسانده است؛ زیرا اگر تقلید نبود جامعه پذیری در میان نسل ها شکل نمی گرفت و دانش و تجربیات و عقاید و آداب و سنت و رسومی که حافظ جامعه انسانی و رشد و شکوفایی تمدنی و فرهنگی اوست از نسلی به نسل دیگر انتقال نمی یافت و انسان ها همچنان درحالت بدوی و ابتدایی خود بودند. چراکه فرهنگ و تمدن بشری، نتیجه و برآیند تراکم دانش ها و تجربیاتی است که از طریق تقلید از نسلی به نسلی دیگر منتقل شده است.

در روان شناسی اجتماعی، یکی از اصول بنیادین به عنوان جامعه پذیری در انسان، کمک می کند تا شکل درست و هنجاری زندگی اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و وحدت و هویت اجتماعی جوامع شکل گیرد و جامعه در مسیر درست اهداف متعالی خود یعنی سعادت در قالب آرامش و آسایش قرار گیرد.

بنابراین، تقلید نه تنها مذموم نیست، بلکه از گرایش های فطری و ذاتی انسان است؛ چراکه به شخص و جامعه کمک می کند تا از حجم سنگین تراکم دانشی و تجربی نسل های نیاکان و پیشینیان بهره گیرد و زندگی خویش را بهتر از دیروز بسازد. کودکی که در جامعه متمدن، بزرگ می شود از همان آغاز کودکی با پیشرفت های فرهنگی و علمی و تمدنی رشد پیدا می کند و نیازی ندارد تا از صفر شروع کند. فرآیند یادگیری دانش ها هر چند که ظاهراً از صفر شروع می شود ولی باید توجه داشت کودکی که در یک جامعه تمدنی و فرهنگی زندگی می کند در سطحی بالاتر یادگیری را آغاز می کند و در یک مدت کوتاه به سطحی می رسد که گاه از سطح علمی و عملی و فرهنگی پدران خویش به مراتب بیشتر است.

شاید در گذشته نمی شد این معنا را به درستی درک کرد؛ زیرا حجم تولید دانش بسیار کم بود و تغییرات اجتماعی و علمی و فرهنگی و تمدنی با چنین شتاب سهمگین رخ نمی داد؛ اما اکنون شتاب تمدنی و تغییرات چنان زیاد است که در طول ده سال به اندازه یک سده تغییرات رخ می دهد. از این رو نوعی شکاف نسلی به سرعت بین دو نسل پدید می آید. پس شکاف نسلی میان پدران و فرزندان بسیار ژرف تر است. به عنوان نمونه نسل های کنونی با تلفن همراه و رایانه و اینترنت در همان کودکی آشنا می شود، این در حالی است که پدران یا آشنا نیستند و یا به سادگی فرزندان؛ از آنها استفاده نمی کنند. به سخنی دیگر، پدران نسبت به کودکان خویش بی سواد جلوه می کنند. رسانه ها نیز حجم عظیم از دانش ها را به سادگی و زیبایی و گاه بسیار ملموس و عینی در اختیار کودکان می گذارند و آنان را فراتر از سن خودشان داناتر می سازند. والدین گمان می کنند که فرزندان آنان هوشمندتر از خودشان هستند، در حالی که چنین نیست، بلکه سن یادگیری و حجم علوم انتقالی از طریق رسانه ها و مانند آن بسیار فراتر از عصر خودشان است.

بنابراین، تقلید نه تنها کار میمون نیست، بلکه کار انسان های متمدن و با فرهنگی است که با کمک آن حجم بزرگ تولید علم و دانش و تجربه و فرهنگ و تمدنی که در طول تاریخ بشریت اتفاق افتاده را به نسل بعدی انتقال می دهند.

البته تقلید مانند هر گرایش انسانی می تواند در دو مسیر درست و نادرست، کمالی و ضدکمالی به کار گرفته شود؛ چرا که چاقوی دو سری است که می تواند به شخص و جامعه آسیب برساند. از این رو در آیات قرآنی، از نوعی تقلید به عنوان تقلید کورکورانه، فاقد علم و دانایی و مانند آن نهی شده است.

خداوند، تقلید را که به معنای ملازمت با کسی و گردن نهادن به کاری و التزام در قول و عمل به کسی است (لسان العرب، ج ۱۱، ص ۲۷۶؛ کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج ۱، ص ۵۰۰؛ عروه الوثقی، ج ۱، ص ۴) زمانی نادرست تلقی می کند که کورکورانه و بی توجه به قواعد درست تقلید باشد. (بقره، آیات ۱۶۶ و ۱۷۶) به این معنا که پایبندی بی دلیل به سنت ها و آیین و قوانین جاهلانه پیشینیان چون موجب گرایش افراد و جوامع بشری به خرافات و بدعت های نادرست و نابهنجار می شود و مانع جدی در سر راه رشد و بالندگی تمدنی و فرهنگی انسان و مانع آزاداندیشی و تعقل و تدبر می شود، امری غلط و نادرست برشمرده و نکوهش کرده است. (بقره، آیات ۱۰۷ و ۱۷۰؛ انبیاء، آیات ۳۵ و ۷۶؛ مائده، آیات ۱۰۳ و ۱۰۴)

اما خداوند به جنبه مثبت تقلید نیز توجه می دهد و آن را مهمترین عامل در رشد و بالندگی انسان و جامعه برمی شمارد؛ زیرا تقلید آگاهانه جاهل از عالم نه تنها پسندیده بلکه واجب و لازم است؛ اگر جاهل از عالم و خبره و کارشناس پیروی نکند هم خودش آسیب می بیند و هم جامعه از این عدم بهره گیری زیان می کند. از این رو آیات بسیاری از وجوب مراجعه جاهل به عالم و تقلید جاهل از عالم سخن به میان آورده است و آن را زمینه ساز هدایت و رشد و بالندگی انسان دانسته است. (نحل، آیات۳۴ و ۴۴؛ زمر، آیه۸۱؛ بقره، آیه۱۷۰؛ مائده، آیه۱۰۴ و آیات دیگر قرآن)

خداوند بر انسان ها واجب دانسته که از کسانی که در هر چیزی به کمال رسیده اند به عنوان الگو و اسوه پیروی کنند. از این رو پیامبران، دانشمندان و اهل ذکر به عنوان الگوهای قابل پیروی معرفی می شوند. از نظر قرآن، پیامبر گرامی(ص) و اهل بیت(ع) به عنوان اسوه کامل و نیک در چنان جایگاهی هستند که هر انسانی می بایست تمام قد ایشان را در همه ابعاد اسوه قرار دهد و به حکم عقل، بی چون و چرا از آنان تقلید کند (احزاب، آیه۱۲) چرا که عقل انسانی با نگاهی به حقیقت اصول دین اسلام درمی یابد که آنان در همه چیز به تمامیت کمال رسیده اند و هیچ نقص و کمبودی ندارند و می توان با بهره گیری از راه ایشان که همان صراط مستقیم انسانیت است به تمامیت کمال دست یافت. پس این تعقل و خردورزی انسان در مقام اصول دین است که او را به تقلید بی چون و چرا و تعبدی در فروع دین سوق می دهد و خرد بر او فرض می کند که آنان را اسوه مطلق و کامل خود قرار دهد.

به هر حال، می توان دست کم دو مرتبه مثبت و منفی را از الگوپذیری و اسوه گیری شناسایی و معرفی کرد؛ هر چند که برای الگوپذیری و اسوه کردن افراد می توان مراتب و سطوح متعددی را بر پایه میزان عقل، فهم، درک، هوش، علاقه، علم و مانند آن بیان کرد؛ زیرا عوامل چندی در تعیین میزان الگوپذیری انسان نقش دارد که برخی از عوامل پیش گفته می تواند بر شدت و ضعف این الگوپذیری تأثیر مستقیمی به جا گذارد. کسی که پیامبر(ص) را انسان کامل و متاله و خدایی می داند و او را کمال مطلق نیک انسانیت می شناسد سعی می کند همه زندگی اش را همانند سبک زندگی ایشان سامان دهد و مطیع بی چون و چرا و محض آن حضرت باشد؛ در مقابل کسی که او را تنها در حد یک دانشمند و یا نابغه می داند از برخی از کلمات و سخنان ایشان در برخی از حالات زندگی بهره می گیرد و آن را به کار می برد. بنابراین، سطح و مراتب الگوبرداری و الگوپذیری با توجه به علل و عوامل مختلف، متعدد و متفاوت خواهد بود.

● مرتبه محبان و مرتبه شیعیان

در آیات و روایات متعدد و متواتر می توان مراتب الگوبرداری مسلمانان و یا مؤمنان را از اهل بیت(ع) شناسایی و معرفی کرد. برخی از مسلمان، اهل بیت(ع) را دوست می دارند و اینان نسبت به اهل بیت(ع) در مرتبه اسلام هستند نه ایمان (حجرات، آیه۴۱) بنابراین نه تنها از ایشان پیروی نمی کنند بلکه اگر در فتنه و آزمونی قرار گرفتند برخلاف ایشان نیز عمل و رفتار می کنند.

کسانی که در مرتبه بالاتری از معرفت و شناخت نسبت به اهل بیت(ع) قرارگرفته و ایشان را نفس پیامبر (آل عمران، آیه۱۶) و اهل عصمت و طهارت (احزاب، آیه۳۳) و خلفای راستین پیامبر(ص) می دانند و به عنوان اولوالامر از ایشان اطاعت می کنند چنان که از خدا و پیامبر(ص) اطاعت می کنند (نساء، آیه۹۵) این دسته نیز با توجه به میزان فهم و درک و علاقه و محبت و معرفت و عشق خودشان، سطحی از الگوپذیری را دارند.

البته ناگفته پیداست کسی که مدعی محبت است ولی هیچ گونه اطاعتی از قول و فعل ایشان ندارد و گاه کاملا برخلاف خواسته و علاقه ایشان رفتار می کند، تنها مدعی دروغین محبت است؛ زیرا مهم ترین نشانه و اثر محبت به کسی، پیروی از قول و فعل اوست. (آل عمران، آیه۱۳)

براساس این آیه کسی نمی تواند مدعی محبت به کسی یا چیزی باشد و در عمل از آن پیروی نکند و گرایش عملی بدان نداشته باشد. بنابراین، کف محبت و کمترین نشانه محبت، پیروی است. البته هر کسی به میزان معرفت و محبت خویش، از کسی پیروی و اطاعت می کند. کسی که در اوج محبت و عاشقی باشد، سرتاپای وجودش را محبوب قرار می دهد و می کوشد تا همانند او شود و گام در گام او نهد بطوری که اگر کسی نگاه کند هیچ تمایز و تفاوتی جز پیشوایی و پیروی نبیند که یکی امام و جلودار است و دیگری به دنبال او می رود بی آنکه هیچ حرکت و گام و کلام خلافی داشته باشد.

خداوند راه رسیدن به خود را چنین محبت عارفانه ای می داند که با محبت حبیب خداوند یعنی پیامبر(ص) یکی است و اطاعت و پیروی از پیامبرش را عین اطاعت از خداوند می داند تا به محبت خداوند نایل شود. (آل عمران، آیات ۱۳ و ۲۳ و ۱۳۲)

در اصطلاحات قرآنی و روایی، این دسته از افراد که کاملا اطاعت مبتنی بر معرفت و محبت دارند، به عنوان شیعیان معرفی شده اند و کسانی که در کف یا کمی بالاتر قرار دارند و به اطاعت محض و بی چون و چرا عقلانی و عاملانه و عامدانه نرسیده اند، به عنوان محبان شناخته می شوند.

● الگوی رفتاری و رفتار فرهنگی

انسان وجامعه نیازمند الگوهای رفتاری است. الگوهای رفتاری، هنجارهای پذیرفته شده عقلانی و وحیانی است که انسان و جامعه را به سوی کمال شایسته و بایسته می رساند. این الگوها، در قالب نمونه های عینی و ملموس به جامعه ارایه می شود. در اسلام، چهارده معصوم(ع) به عنوان الگوهای برتر برای مومنان و مردم معرفی شده است. (احزاب، آیه ۳۳، آل عمران، آیه ۱۳، نساء، آیه ۹۵ و نیز سوره انسان)

جامعه نیز نیازمند الگوهای رفتاری است که در قالب فرهنگ به آن ارایه می شود. جامعه نمونه و برتر عصر پیامبر(ص) به عنوان جامعه نمونه فرهنگی به جهانیان معرفی شده است. (بقره، آیه ۱۴۳)

با آنکه اسلام الگوی رفتاری برای فرد و جامعه را بیان کرده و در آیات و روایات به تفصیل به جزئیات آن پرداخته اما جامعه پس از رسول الله(ص) تاکنون آن جامعه عصر رسول الله(ص) را در عمل به عنوان یک الگوی رفتاری نپذیرفته و به شکل فرهنگ نهادینه نکرده است. از این رو ما با یک جامعه اسلامی غیرمسلمان مواجه هستیم.

یکی از دوستان نگارنده در سفر به سریلانکا به دیدار یکی از روحانیون بودایی در معبد می رود و مدتی با او در یک جلسه ای به گفت وگو می نشیند و سپس در پایان جلسه به او می گوید که آیا درباره اسلام هم تحقیق و مطالعه ای انجام داده است؟

روحانی بودایی که مطلب را دریافته بود به وی می گوید: شما یک هفته ای در این کشور بوده اید. وقتی به بازار و به میان مردم رفتید، نوعی رفتار اجتماعی مشاهده کردید که مبتنی بر فرهنگ اخلاقی و رفتاری بودایی بوده است. این فرهنگ رفتاری برپایه بودیسیم است. آیا در جامعه شما، اسلام توانسته است یک چنین فرهنگ رفتاری را در جامعه ایجاد کند؟ این دوست ما می گفت: من پس از این استدلال ایشان تنها سکوت پیشه کردم.

چرا؟ چون می دانست که فرهنگ رفتاری جامعه مثلا ایرانی براساس آن الگوهای رفتاری نیست که اسلام و رهبران آن بیان کرده و حتی در دوره ای ایجاد و به جهانیان معرفی کرده اند. ما در حالی مدعی ایمان و اسلام هستیم که فرهنگ رفتاری ما براساس آن الگوهای رفتاری نیست که به ظاهر مقبول ماست؛ زیرا اگر چیزی را قبول داریم می بایست براساس آن، رفتارهای خودمان را بسازیم در حالی که در بسیاری از موارد برخلاف آن عمل می کنیم. اگر ربا و غیبت و دروغ، حرام و ناپسند و گناه است، چرا در تمام معاملات بازار و غیربازار برخلاف این اصل عقلایی و شرعی عمل می کنیم؟

هر جامعه ای می بایست الگوهای رفتاری که پذیرفته به عنوان یک فرهنگ رفتاری درآورد. به عنوان نمونه فرهنگ رفتاری ما در برگزاری نمازجمعه و جماعت کاملا معلوم است و هر کسی وقتی به آن می نگرد به بینش و نگرش هایی که این فرهنگ رفتاری را ایجاد کرده پی می برد، اما آیا هر کسی به جامعه ایرانی وارد شود می تواند براساس فرهنگ رفتاری ما بگوید که الگوی رفتاری ما اهل بیت(ع) هستند؟ بی گمان چنین نیست؛ زیرا اهل بیت(ع) مثلا به نظم و وفای به عقود و راستگویی فرمان داده و عمل می کردند اگرچه علیه آنان بود، ولی ما دقیقا برخلاف آن می رویم و فرهنگ رفتاری ما برخلاف آن الگوهای رفتاری است. پس باید گفت که الگوهای رفتاری ما غیر از اهل بیت(ع) می باشد.

از این رو اهل بیت(ع) کسانی را که مدعی تشیع بودند از این ادعا برحذر می داشتند و به آنان می گفتند تا خود را تنها محب و دوستدار ایشان معرفی کنند که البته این خودش مقام بلندی است و ما در این مرحله نیز می بایست در بیشتر موارد فرهنگ رفتاری خودمان را براساس الگوی رفتاری اهل بیت(ع) سامان دهیم تا کف محبت یعنی پیروی را داشته باشیم.

این نیازمند آن است که الگوهای رفتاری در بحث خانواده، تربیت، آموزش و مانند آن را براساس سیره و سنت اهل بیت(ع) به دست آورده و تدوین کرده و در اختیار اولیاء امور و مربیان قرار دهیم تا آنان به حکم جامعه پذیری و گرایش فطری تقلید، فرهنگ رفتاری جامعه را بسازند.

● راه رسیدن به محبت از طریق معرفت و اطاعت

با نگاهی به آموزه های قرآنی و وحیانی اسلام می توان دریافت که راه رسیدن به مقام محبت چه رسد به مقام بلند و عالی تشیع، طریق معرفت و اطاعت است. براین اساس آیات پیش گفته قرآنی بر این امور تاکید کرده است.

امام زمان(عج) خود در این باره همانند دیگر انوار وجودی و قدسی اهل بیت(ع) به این نکته توجه داده می فرماید: فلیعمل کل امرء منکم بما یقرب به من محبتنا، ولیتجنب ما یدنیه من کراهیتنا و سخطنا، فان امرا یبغنه فجاه حین لاتنفعه توبه، و لاینجیه من عقابنا ندم علی حوبه؛ هر یک از شما باید به آنچه که او را به دوستی ما نزدیک می سازد، عمل کند و از آنچه که خوشایند ما نبوده و خشم ما در آن است، دوری گزیند، زیرا خداوند به طور ناگهانی انسان را می گیرد، در وقتی که توبه برایش سودی ندارد و پشیمانی او را از کیفر ما به خاطر گناهش نجات نمی دهد.

آن حضرت در جایی دیگر برای تحقق این معنا تسلیم اطاعت را مطرح کرده و فرهنگ سازی مبتنی بر الگوهای اهل بیتی(ع) را مهم ترین راه تقرب و نزدیکی به خود و در نهایت پیامبر(ص) و خدا دانسته است. پس اگر کسی دوست می دارد خود و جامعه اش را خدایی کند و رضایت و محبوبیت خداوندی را کسب نماید می بایست فرهنگ رفتاری و بینشی و نگرشی خود را براساس فرهنگ رفتاری و بینشی اهل بیت(ع) سامان دهد. از آن رو حضرت می فرماید: فاتقوا الله، و سلموا لنا، و ردو الامر الینا، فعلینا الاصدار، کما کان منا الایراد، و لاتحاولوا کشف ما غطی عنکم، واجعلوا قصدکم الینا بالموده علی السنه الواضحه ؛ از خدا بترسید و تسلیم ما شوید و کارها را به ما واگذارید، بر ماست که شما را از سرچشمه، سیراب برگردانیم، چنان که بردن شما به سرچشمه از ما بود، در پی کشف آنچه از شما پوشیده شده نروید. مقصد خود را با دوستی ما براساس راهی که روشن است به طرف ما قرار دهید.

بنابراین، شخص حتی اگر بخواهد در مقام محبت، به اهل بیت(ع) و خدا و رسول(ص) نزدیک شود می بایست فرهنگ و سبک زندگی خود را براساس الگوهای اهل بیتی(ع) سامان دهد. سخن در این باره بسیار است ولی به همین مقدار بسنده می شود.