صدا, دوربین انقلاب

مروری بر معروف ترین مجموعه های تلویزیونی که درباره انقلاب اسلامی ساخته شده است

مناسبت‌های تاریخی برای سازندگان مجموعه‌های تلویزیونی اهمیت بسیار داشته و آنها بخش مهمی از تولیدات خود را به این بخش اختصاص داده‌اند. یکی از مهم‌ترین مناسبت‌های تاریخ‌ساز، پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ است که ارکان جامعه را تحت تاثیر عمیق قرار داد و علاوه بر آن، روی کشورهای منطقه نیز اثرگذار بود. به همین دلیل هم شبکه‌های مختلف تلویزیونی در سه دهه اخیر تولید مجموعه‌هایی با مضامین انقلابی را برای نمایش در دهه فجر در دستور کار خویش قرار دادند.

این ده روز که یادآور روزهای شیرین پیروزی انقلاب برای مردم ایران است، بهانه خوبی برای پرداختن به زوایای گوناگون آن است که البته تا امروز آنچنان که باید به آن پرداخته نشده است.

دهه ۱۳۶۰ که با جنگ تحمیلی همراه شده بود دو شبکه آن زمان اقدام به ساخت چند مجموعه در این رابطه کردند که از مهم‌ترینشان می‌توان به طبل توخالی شاه دزد و اشک تمساح اشاره کرد که هر سه از یک قصه کم و بیش شبیه یکدیگر بهره می‌گرفت۰. در آن ایام، همچنان بحث شاه و حواشی آن رونق داشت و سازندگان این دو مجموعه نیز از آن برای جذب مخاطب بیشتر آن هم در شرایط جنگی بهره گرفتند.

شاه دزد که سال ۱۳۵۹ به نویسندگی و کارگردانی احمد نجیب‌زاده تولید شد، داستان زن و شوهر سودجو و فرصت‌طلبی است که با گول زدن عده‌ای از رجال رژیم سابق ثروتمند می‌شوند و قصد فرار از کشور دارند اما سرانجام لو می‌روند و دستگیر می‌شوند. سروش خلیلی، مهین شهابی، نعمت گرجی، ولی‌الله شیراندامی، توران مهرزاد و کیومرث ملک‌مطیعی از بازیگران شاه دزد بودند.

اشک تمساح ـ که سال ۱۳۶۱ روی آنتن شبکه اول سیما رفت ـ درباره مردی به نام فضایلی است که با چند سخنرانی و مصاحبه مطبوعاتی خود را چهره‌ای انقلابی معرفی می‌کند و به‌عنوان سرپرست سازمانی دولتی منصوب می‌شود. در این میان، مدیرکل حسابداری با نام شاهدوست از این انتصاب وحشت می‌کند و سعی دارد از دست او فرار کند.

طبل توخالی از دیگر مجموعه‌های پربیننده دهه فجر در دهه ۶۰ تلویزیون است که در پنج قسمت تولید و روانه آنتن شد و روایتی طنزآمیز از گروهی سلطنت طلب متوهم و جاه‌طلب است که همچنان دنبال بازگشت سلطنت به ایران هستند.

فضای کمیک این مجموعه با توجه به فضای جنگی ایران در ابتدای آن دهه نقش مهمی در پربیننده‌تر شدن و پوشاندن ضعف‌های ریز و درشت آن داشت.

نوجوان‌های دهه ۱۳۶۰ برنامه‌های کودک و نوجوان این ایام را بخوبی به خاطر دارند که لابلای آن مجموعه‌های انقلابی هم به چشم می‌خورد و یکی از آنها شبنامه بود که در فضایی روستایی و در یک قهوه خانه می‌گذشت. منوچهر پوراحمد نیز اواخر دهه ۶۰ مجموعه‌ای به نام در انتهای شب را با محوریت یک روحانی جوان مبارز ساخت که نهایتا در این راه به شهادت می‌رسد. آخرین ایستگاه با بازی فیروز بهجت‌محمدی، سیامک اطلسی و فرخ‌لقا هوشمند از دیگر مجموعه‌های مرتبط با انقلاب است که دهه فجر ۱۳۷۱ روی آنتن رفت و داستان آن نیز درباره قطاری است که قرار است به دست عوامل رژیم روی پل منفجر شود و تقصیر آن به گردن انقلابیون گذاشته شود اما مردم جلوی اجرای این نقشه شوم را می‌گیرند و طی آن راننده قطار نیز کشته می‌شود.

۵۳ نفر، ساخته یوسف سید مهدوی درباره گروهی سیاسی ـ مذهبی است که اسناد مهمی را از وزارت خارجه به‌دست می‌آورند و ساواک نیز برای به دست آوردن آن دست به تلاشی همه‌جانبه می‌زند. در این میان فردی معمولی که چندان شناختی از انقلاب و گروه‌های سیاسی ندارد، ناخواسته وارد این معرکه می‌شود. قاسم سیف، عنایت بخشی، فریبرز سمندپور و اردلان شجاع‌کاوه از دیگر بازیگران این مجموعه تلویزیونی هستند که ساختار خوب و منسجمی دارد و در روایت قصه دچار لکنت نیست.

رعنا ساخته داوود میرباقری بدون شک از مهم‌ترین مجموعه‌های انقلابی سه دهه اخیر سیماست که از قصه‌ای منسجم و جذاب در کنار کارگردانی هوشمندانه میرباقری بهره گرفته و بازیگرانی بنام همچون بهزاد فراهانی، پرویز پرستویی و رویا تیموریان را با خود دارد. رعنا زنی میانسال و در آستانه مرگ است که فکر می‌کند فرزندش گم شده و یک روز بازمی‌گردد در حالی که او در یکی از درگیری‌ها تیر خورده و شهید شده است.

پرواز قرن به کارگردانی رسول صدرعاملی، بازخوانی خاطرات این فیلمساز سابقا خبرنگار از پرواز قرن است که امام خمینی(ره)و جمعی از یارانش را از فرانسه به ایران آورد.یک مستند داستانی جذاب و دوست داشتنی که حضور داوود رشیدی و فرهاد اصلانی جلوی دوربین آن به جذابیت بیشترش کمک شایانی کرده است.

میعاد در سپیده دم، ساخته سعید سلطانی با بازی مجید مظفری، محمود عزیزی، شهره سلطانی و جمشید جهانزاده از دیگر مجموعه‌های انقلابی دهه ۷۰ تلویزیون است که وجه حادثه‌ای آن غالب است. سلطانی بحث حضور صهیونیست‌ها در ایران نیمه دهه ۵۰ را در این مجموعه مطرح کرده و آن را به حوادث انقلاب ایران در دل خانواده‌ای سنتی گره زده است.

فیلم ـ مجموعه شیرین و فرهاد ساخته رحیم رحیمی‌پور از دیگر کارهای تلویزیونی ساخته شده در دهه ۷۰ است که در آن بازیگرانی چون شهرام پوراسد، پرند زاهدی و جهانبخش سلطانی بازی کرده بودند.

در این مجموعه فرهاد که تازه با شیرین ازدواج کرده، به خدمت سربازی می‌رود و دوره سربازی‌اش با ایام انقلاب و فرار سربازان از پادگان‌ها مصادف می‌شود. آشنایی فرهاد با سربازی که قصد فرار دارد و راهنمایی یک نظامی انقلابی، بتدریج سبب می‌شود او نیز از پادگان بگریزد. فرهاد که در درگیری‌ خیابانی دو گلوله خورده و از سوی جوان‌های انقلابی از زندان ساواک گریخته، به‌‌دنبال شیرین می‌رود و...

مجموعه شب چراغ به کارگردانی جمال شورجه، مجید جوانمرد و امیر قویدل از مجموعه‌های پرخرج دهه ۸۰ تلویزیون است که روزهای پرالتهاب ایران از خرداد ۴۲ تا بهمن ۵۷ را به تصویر کشیده، اما این مجموعه با توجه به حضور سه کارگردان از یکدستی لازم برخوردار نیست و از این حیث لطمه چشمگیری خورده است.

فرار بزرگ، ساخته حسین لطیفی از معدود مجموعه‌های انقلابی با درونمایه کمدی است که روزهای پایانی حکومت شاهنشاهی را با زبان طنز به تصویر کشیده است. شخصیت‌های اصلی کار، کاریکاتوری از شخصیت‌های واقعی هستند و شوخی‌های نوشته شده برای آنها از تلفیق کمدی موقعیت و کلامی به‌دست آمده است. بازی‌ خوب شهره لرستانی، سعید امیرسلیمانی و جواد رضویان از نقاط قوت فرار بزرگ است که نقش غیرقابل انکاری در پربیننده‌تر شدنش داشته‌ است.

چه کسی به سرهنگ شلیک کرد، ساخته جواد اردکانی هم به سرهنگ جهان‌بین می‌پردازد که مامور رسیدگی به تخلفات مالی مدیران رژیم پهلوی شده و در یک سوءقصد به قتل می‌رسد. در این میان تنها دخترش به‌دنبال کشف راز قتل پدر می‌رود و همراه دوست انقلابی‌اش قدم در راهی سخت و خطرناک می‌گذارد.

تا صبح، ساخته مجید جوانمرد از کارهای موفق تلویزیون درباره انقلاب است که به زندگی چند جوان در دهه ۵۰ می‌پردازد که هریک به شکلی با انقلاب پیوند می‌خورند. برگ برنده این مجموعه همانا قصه جذاب و شخصیت‌پردازی خوب آن است که به کلیت کار هویت می‌بخشد و بیننده را مجذوب خویش می‌سازد. استفاده از بازیگرانی همچون مجید مظفری، عسل بدیعی، امین زندگانی و ستاره اسکندری نیز نقش مهمی در کیفیت والای این مجموعه داشته است.

از نفس افتاده، ساخته قاسم جعفری نیز قصد نمایش جنایات رژیم پهلوی و افراد ساواک را داشت که به‌واسطه فیلمنامه ضعیف و آشفته‌اش به نتیجه درخور توجهی نرسید و یکی از ضعیف‌ترین و کم‌مخاطب‌ترین کارهای جعفری در تلویزیون به شمار می‌آید.

مجموعه تلویزیونی یک مشت پرعقاب، بدون شک موفق‌ترین مجموعه انقلابی دهه ۸۰ سیماست که نقاط قوت بسیاری دارد. از کارگردانی اصغر هاشمی و فیلمنامه سنجیده‌اش گرفته تا بازی‌ درخشان حامد بهداد، احمد آقالو، هرمز هدایت و علیرضا خمسه که در نهایت به مجموعه‌ای منسجم تبدیل شده‌ است. یک مشت پرعقاب، ملودرامی خانوادگی است که با مرگ مشکوک دختر خانواده به دست یک مستشار آمریکایی به یک اثر جنایی معمایی تبدیل می‌شود که پایان تلخی هم برای قهرمان‌هایش رقم می‌خورد.

شب می‌گذرد، ساخته راما قویدل که در جشن سی‌امین سالگرد پیروزی انقلاب روی آنتن رفت، از یک قصه اصلی در کنار ماجراهای فرعی تشکیل شده و شخصیت‌هایش در طول کار با یکدیگر برخورد کرده، روی روند داستان اثر می‌گذارند. بازی‌ خوب کورش تهامی، مجید مظفری، فرخ نعمتی و عمار تفتی از نقاط قوت فیلم است که کارگردانی استاندارد راما قویدل آن را همراهی می‌کند.

در کنار آثار یاد شده می‌توان به مجموعه‌هایی اشاره کرد که بخش‌هایی از تاریخ معاصر همچون کودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و قیام مردمی ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ را به تصویر کشیده‌اند. برای مثال می‌توان به مجموعه در چشم باد ساخته مسعود جعفری‌جوزانی، روزهای اعتراض به کارگردانی حسین سهیلی‌زاده و پدرخوانده ساخته محمدرضا ورزی اشاره کرد که این آخری به نفوذ جاسوسی به نام شاپور ریپورتر در دربار پرداخت و بحث‌هایی را مطرح کرد که پیش‌تر کمتر مجموعه‌ای به آن پرداخته بود.

سال‌های اخیر نیز در ایام دهه فجر کارهایی روی آنتن رفته و بخش مهمی از آنتن تلویزیون در این ایام به پخش تکراری سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی با این مضمون اختصاص یافته است. امسال نیز سریال معمای شاه ساخته محمدرضا ورزی روی آنتن سیما می‌رود که قرار است ماجرای نظام شاهنشاهی را از زاویه نگاه ورزی به تصویر بکشد.

وقوع انقلاب اسلامی به‌عنوان قله رفیع تاریخ معاصر ایران و حوادث پیش و پس از آن، همچنان ناگفته‌های وسیعی دارد که می‌تواند دستمایه تولید ده‌ها فیلم و سریال تلویزیونی قرار گیرد. مخاطبان سیما نیز در انتظار پخش مجموعه‌های جذاب با این موضوع، به قاب کوچک تلویزیون چشم دوخته‌اند.

محمد جلیلوند