یک جشنواره و این همه سوال بی جواب

تالار وحدت شلوغ بود اختتامیه جشنواره فیلم فجر بود خود فیلمساز نیامده بود پیام تشکرش را علیرضا شجاع نوری خواند تشکر از انوار و سیدمحمد بهشتی, برای اینکه سینمای ایران را زنده کردند و جهانی گفتیم نخواسته در جشنواره یی که ویترین سینمای دولتی است بیاید تا استقلال خودش را حفظ کند

● بزرگداشت عباس کیارستمی (جشنواره هجدهم فیلم فجر/ سال ۷۸)

تالار وحدت. شلوغ بود. اختتامیه جشنواره فیلم فجر بود. خود فیلمساز نیامده بود. پیام تشکرش را علیرضا شجاع نوری خواند. تشکر از انوار و سیدمحمد بهشتی، برای اینکه سینمای ایران را زنده کردند و جهانی. گفتیم نخواسته در جشنواره یی که ویترین سینمای دولتی است بیاید تا استقلال خودش را حفظ کند. او افتخار ما بود، سینماگر مستقل جایزه کن برده بود و چندین جایزه دیگر. زمان گذشت. فیلمش ای بی سی آفریقا نشان داده شد؛ اکران کوتاه. اما فیلم دیگرش «باد ما را خواهد برد» به خاطر چند دقیقه هیچ وقت اکران نگرفت. زمان گذشت. دولت اصلاحات رفت. دولت دیگری آمد. اولین جشنواره فیلم فجر در دولت احمدی نژاد. سال ۸۵ بود و عباس کیارستمی به جشنواره فیلم فجر آمد. او آمد هم با فیلم کوتاهی درباره فرش و هم مستندی که با عنوان راه ها ساخته بود و به صورت ویژه برای روزنامه نگاران نشان داده شد. او برای بزرگداشت «ماریو مانچیلی» ایتالیایی آمده بود. به هر حال او آمده بود. وقتی پرسیدیم چرا برای بزرگداشت خود نیامدید و حالا آمده اید، نگاهی کرد و چند کلمه گفت. او با کلمات کوتاه این سوال را سیاسی کردن هنر دانست.

گفتیم حتماً ما اشتباه می کنیم، روزنامه نگاری هستیم در روزنامه سیاسی و همه چیز را سیاسی می بینیم. حالا چند سال دیگر هم گذشته است. او دو فیلم دارد؛ شیرین و رونوشت برابر اصل. یکی را در ایران ساخته و دیگری را در توسکانی ایتالیا. شیرین قرار است از چند روز دیگر اکران جهانی شود و بسیاری از کسانی که فیلم «رونوشت برابر اصل» را دیده اند آن را فیلم خوب و مهمی می دانند و حتی منتقدان آن را کاندیدایی برای جشنواره کن دانسته اند. ما باز هم خوشحالیم. باز هم از اکران جهانی فیلم های او، برنده شدن آثارش و تمام اتفاقات خوبی که برای فیلم ها و خود عباس کیارستمی می افتد، خوشحال می شویم. اما نفهمیدیم چرا او حضورش به عنوان داور را منوط به حذف سه فیلم ایرانی کرد؟

آیا ما هنوز هم به هنر سیاسی نگاه می کنیم؟ تقصیر خودمان نیست. در ایران ما، همه چیز سیاسی است و هر چقدر سعی می کنیم از سیاست فرار کنیم سیاست سراغ ما می آید. چه کسانی به جشنواره امسال می آیند؟ آیا رفع توقیف فیلم ها سیاسی است و برای رونق جشنواره یا نه؟ نمی دانیم چرا وقتی مسوولان می گویند این رفع توقیف ها سیاسی نیست، بیش از ۷۰ درصد مردم در نظرسنجی سایت خبرآنلاین می گویند سیاسی است؟ نمی دانیم از دیدن فیلم های توقیفی سینمایمان خوشحال باشیم یا بر عمر رفته کارگردانانش افسوس بخوریم و در جست وجوی زمان ازدست رفته باشیم؟ نمی دانیم چرا فیلم هایمان در آن سوی جهان اکران می شوند و ما حسرت به دل می مانیم؟ فیلم هایی که به لطف قدرت فکر و هوش فیلمسازان مان هم جایزه می گیرند و هم با استقبال روبه رو می شوند.

نمی دانیم چرا ما باید منتظر بمانیم تا آنها را بعد از اکران در پیاده روها بخریم و در لپ تاپ یا تلویزیون های کوچک و بزرگ مان ببینیم؟ نمی دانیم چرا صدای مسعود ده نمکی از همه بلندتر است؟ نمی دانیم چرا باید جعفر پناهی و مجتبی پورطهماسب در روزهایی که همه می آیند و می روند و خودشان را برای جشنواره آماده می کنند باید ممنوع الخروج باشند و مرتب سوال و جواب شوند؟ در این سال ها هیچ وقت نفهمیدیم ملاک بزرگداشت ها چیست؟ هیچ وقت نفهمیدیم آیا بزرگداشت ها تجلیل از رفتار و منش آدم های سینمای ایران است یا تجلیل از تاثیر فیلم ها و حضور شخص. نفهمیدیم چرا نام هایی همچون «بهمن فرمان آرا»، «مسعود کیمیایی» و «پرویز کیمیاوی» همواره جزء مهجورها بود ه اند. جشنواره فیلم فجر به فیلم های بهمن فرمان آرا در زمان دولت اصلاحات، توجه داشته، اما در این چند سال همین توجهات هم حذف شده است.

در ۱۲ سال برگزاری، جشنواره فیلم فجر برای ۵۲ سینماگر بزرگداشت برگزار کرده است. گاهی نیز سیمرغ های جشنواره این گونه اهدا شده است. یعنی سال پیش با اهدای چهار سیمرغ به «واروژ کریم مسیحی» این حس به وجود آمد که مسوولان جشنواره برایشان مهم بود که این کارگردان بعد از ۱۷ ،۱۸ سال دوباره به عرصه سینما بازگشته است. حتی سیمرغ آثار اقتباسی به فیلم «تردید» داده شد در حالی که هیچ رقیب دیگری وجود نداشت. بحث بزرگداشت های جشنواره امسال هم در نوع خود بی نظیر خواهد بود.

به گفته دبیر سه بخش مجزا وجود دارد. برخی از این تقدیر ها در مراسم افتتاحیه جشنواره انجام خواهد شد و از برخی دیگر در جریان برگزاری جشنواره تجلیل خواهد شد. از پنج شش پیشکسوت نیز در مراسم اختتامیه تقدیر می شود. امسال قرار است برای امیر قویدل نیز در اولین سال رفتنش بزرگداشت برگزار شود. آیا این بزرگداشت تنها یادی نیست از یک هنرمند درگذشته؟ چرا که می شد این اتفاق در سال پیش رخ دهد. علی کسمایی، علی رضایی و محمدصادق آذینی اسامی کسانی است که در افتتاحیه مورد تقدیر قرار می گیرند.

نگاه به فهرست سینماگرانی که در این سال ها برایشان بزرگداشت برگزار شده حاکی از تکرار نام ها است و این همان پرسش بی پاسخ ما است. از سال ۷۶ در اولین سال دولت اصلاحات این بزرگداشت ها پایه گذاری شده و ادامه دارد؛ بزرگداشت عزت الله انتظامی، ابراهیم حاتمی کیا، خسرو شکیبایی، رسول ملاقلی پور، مجید مجیدی، هارون یشایائیان، مرتضی شایسته، عباس کیارستمی و محمود کلاری، رخشان بنی اعتماد، داریوش ارجمند و حسن حسن دوست، امیر اثباتی، ملک جهان خزایی، ایرج رامین فر، محسن شاه ابراهیمی، حسن فارسی، عبدالحمید قدیریان، مجید میرفخرایی، گلچهره سجادیه، پرویز پرستویی و کیانوش عیاری، داریوش مهرجویی، حمیده خیرآبادی، سعید پورصمیمی، مهرداد فخیمی، منوچهر طیاب، فرامرز قریبیان، محمد رسول اف و عبدالله اسکندری، خسرو سینایی، مجید انتظامی، گلاب آدینه، یدالله صمدی و علی نصیریان، مازیار پرتو، پروانه معصومی، مسعود جعفری جوزانی، علی حاتمی، محمدرضا شرف الدین و رسول صدرعاملی.

در میانه این سال ها برای بزرگداشت ۲۵ سال سینمای پس از انقلاب نیز از مجید مجیدی، داریوش مهرجویی، بهرام بیضایی، شهرام اسدی، سیف الله داد، منوچهر محمدی، مرتضی شایسته و ابراهیم حاتمی کیا در سال ۸۲ تقدیر شد. در این سال ها برخی مانند ابراهیم حاتمی کیا سه بار، مجید مجیدی دو بار، محمود کلاری دو بار و رسول ملاقلی پور دو بار برایشان بزرگداشت گرفته شد. نیکی کریمی نخواست و پرویز پرستویی هم نگذاشت برای بار دوم برایش بزرگداشت بگیرند. اعلام شده است ۸۰ فیلم، متقاضی حضور در جشنواره سینمای ایران بوده اند. خب می تواند نشانه موفقیت برای جشنواره بیست وهشتم باشد، به هر حال تعداد زیاد است. در نهایت هم ۵۷ فیلم در بخش های مختلف جشنواره شرکت داده شده اند؛ ۵۷ فیلم که ۲۳ فیلم متعلق به فیلمسازان اول و دوم است. اما این سوال وجود دارد که چرا آثاری هم که نمی خواهند، در جشنواره امسال شرکت داده شده است مانند فیلم مستند «زنان خانه خورشید» به کارگردانی پیروز کلانتری و تهیه کنندگی رخشان بنی اعتماد.

با این حال باز هم عدم حضور فیلم «فرزند صبح» بهروز افخمی یا عدم حضور کارگردانانی همچون کمال تبریزی با فیلم پاداش، محمدعلی طالبی و رسول صدرعاملی مهم است، همان طور که غیبت بیش از ۵۰ کارگردان در جشنواره. اما این پرسش هم هست که در این همه رونق چرا حضور فیلمسازان زن سینمای ایران کمرنگ است. فیلم هایی که پوران درخشنده و فرشته طائرپور برای جشنواره فیلم همدان تهیه کرده اند به جشنواره امسال ارائه شده است. خبری از مونا زندی، پریسا بخت آور و شالیزه عارف پور نیست. شاید «فریال بهزاد» در مقام کارگردان بتواند کمی از فضای مردانه جشنواره کم کند؛ اگر در بخش مسابقه فیلمش نشان داده می شد. هرچند در نهایت همان طور که بارها از زبان مسوولان مطرح شده «رفع توقیف فیلم ها ربطی به رونق بخشی جشنواره ندارد و منتقدان باید عینک بدبینی را بردارند». راستی در جشنواره یی که ۸۰ فیلم، متقاضی حضور بودند برخی ها داوری را نپذیرفتند، مانند اصغر فرهادی و عزت الله انتظامی؛ شاید به دلیل بیماری. اما فرهاد توحیدی پذیرفت؛ شاید به دلیل همان سخن مرد مهم و تاثیرگذار سینمای ایران؛ «سینما خانه ماست، بقیه مهمان هستند»، یا همان سخن عطاءالله مهاجرانی اولین وزیر ارشاد دوران اصلاحات که تاکید داشت مسوولان رفتنی هستند و این هنرمندان هستند که در طول زمان می مانند، مدیران می آیند و می روند.

اما مسائل و پرسش های جشنواره امسال زیاد است، خیلی زیاد. امیدواریم همان طور که مدیرکل نظارت ارزشیابی گفته است «مهم تر از همه اهالی سینما دیدند که هیچ سوالی بدون پاسخ نمی ماند»، این پرسش ها هم بی پاسخ نماند.

گیسو فغفوری