شعری که کودک دوست دارد

چه کتاب شعری برای فرزندمان بخریم

خیلی سخت است؛ حتی برای آدمی مثل من که بیشتر اوقات بیکار‌ی‌ام را در کتابفروشی‌های میدان انقلاب به دنبال کتاب‌های تازه منتشر شده شعر و داستان هستم، سخت است که بخواهم کتاب شعر مناسبی برای یک کودک خردسال پیدا کنم...

این موضوع را زمانی متوجه شدم که قرار شد برای سورنا، پسرخاله ۵ ساله‌ام، کتاب شعر بخرم. من که برای انتخاب کتاب‌های خودم وسواس دارم، حالا باید برای کسی که فاصله زیادی از دنیای ما بزرگ‌ترها دارد و در دنیای کودکانه خودش زندگی می‌‌کند، کتاب می‌خریدم. کتاب‌های زیادی را ورق زدم و چند بیتی از هر کدام خواندم. آنقدر از دنیای کودکی دور شده بودم که نمی‌توانستم به یاد بیاورم خودم در آن سن و سال از چه کتاب‌های شعری لذت می‌بردم. تازه اگر هم به یاد می‌آوردم، معلوم نبود سلیقه یک کودک دهه شصتی، چقدر با کودکان هزاره سومی هم‌سویی داشته باشد. چه معیاری را باید در نظر می‌گرفتم؟ موضوع اشعار، تصاویر و نقاشی‌های کتاب، وزن و آهنگ شعرها و خیلی از این معیارها را در ذهنم بالا و پایین کردم ولی نتیجه چندانی نگرفتم.

آن روز به خانه برگشتم و در قفسه کتاب‌هایم به دنبال اثری بودم که بتواند در این باره راهنمایی‌ام کند. از «موسیقی شعر» دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی و «شعر و کودکی» دکتر قیصر امین‌پور تا «شعر چگونه ساخته می‌شود» ولادیمیرمایاکوفسکی و «عروض و قافیه» دکتر شمیسا را دوره کردم. جستجویی هم در اینترنت کردم و مقاله‌هایی راجع به شعر کتاب و نوجوان در آن یافتم. اکثر اظهارنظرها در این مورد از مصطفی رحماندوست بود. با چند نفر از متخصصان هفته‌نامه «سلامت» هم گفت‌وگو کردم. از راهنمایی‌های دکتر افشین یداللهی که از یک طرف روان‌پزشک بود و از طرف دیگر از ترانه‌سراهای زبردست ‌روزگار ما، راهنمایی‌های خوبی درباره مخاطب‌شناسی در شعر کودک گرفتم و حاصل تمام این تلاش‌ها، نکته‌هایی شد درباره انتخاب شعر و کتاب شعر مناسب برای کودک.

● شعر کودک باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟

شعر کودک با تمام سادگی‌های ظاهری، دارای پیچیدگی‌های ذاتی‌ای است که شاید فقط شاعرانی که در این عرصه فعالیت کرده‌اند، از آن آگاه باشند. اگر این جمله ولادیمیر مایاکوفسکی را قبول داشته باشیم که: «شاعر هیچ راه چاره‌ای ندارد؛ یا باید نوشتن را رها کند یا شعر را به منزله حرفه‌ای که نیاز به جان کندن دارد، در نظر بگیرد»، باید بپذیریم که این سختی در مورد شعر کودک چند برابر است. اگر در یک نگاه کلی شعر کودک را یک بستر آهنگین از کلمات برای انتقال مفاهیم به کودک در نظر بگیریم، سه عنصر اصلی آهنگ (موسیقی)، کلمه و مفهوم را در شکل‌گیری آن موثر می‌بینیم. عناصری که توجه به تناسب آنها با دنیای کودکانه کودک، هم برای مولف(شاعر) و هم برای والدین بسیاراهمیت دارد.

● موسیقی شعر کودک

اگر به خاطرات کودکی خود رجوع کنیم و مروری بر شعرهای کودکانه‌ای که از آن دوران در ذهن ما باقی‌مانده داشته باشیم، خواهیم دید که یک ویژگی‌ مشترک در تمام آنها خوش‌آهنگ بودن است. شعری که برای کودک سروده می‌شود، می‌تواند دارای هر وزن و آهنگی باشد ولی مخاطب اثر، یعنی همان کودک، فقط با اشعاری که موسیقی دلنشینی دارند، ارتباط برقرار می‌کند و فقط آنها را به خاطر می‌سپارد. البته موضوع موسیقی‌شناسی و انتخاب بحر‌های عروضی مناسب برای شعر کودک، فرآیندی است که در مرحله سرایش شعر اتفاق می‌افتد و یک بحث کاملا تخصصی برای شاعران شعر کودک است که طرح آن در این مقال نمی‌گنجد. والدین فقط می‌توانند با انتخاب کتاب شعر مناسب برای فرزند خود، او را در برابر گزینه‌های بهتری قرار دهند. موسیقی شعر کودک باید تا حد امکان ساده، دارای ضرباهنگ‌های منظم و تکرارشونده و با مقاطع کوتاه باشد تا کودک بتواند در کمترین زمان موسیقی‌اش را دریابد، آن را به ذهن بسپارد و در مواقع لزوم بازخوانی کند. ساده‌ترین شیوه برای والدین در انتخاب کتاب شعر مناسب برای فرزند خردسال خود، خواندن شعرها با صدا و نه مرور آن به صورت چشمی است. می‌توان با همین عمل ساده، به صورت شنیداری تا حدود زیادی متوجه ریتم موسیقی شعر شد و اشعار ساده‌تر و روان‌تری را برای فرزند خود انتخاب کرد.

● کلمات شعر کودک

میزان و نوع ارتباط کلامی هر فرد با محیط اطراف خود، با تعداد واژه‌ها و اصطلاحاتی که در ذهن او وجود دارد، ارتباط مستقیمی دارد. این «گنجینه واژگان» در افراد مختلف به مرور زمان و به تناسب میزان مطالعه، تحصیل و ارتباط‌های اجتماعی افزایش می‌یابد. نباید انتظار داشت گنجینه واژگان یک کودک خردسال چندان وسیع باشد بنابراین باید کلمات استفاده شده در شعر کودک با توجه به گنجینه واژگان او انتخاب شده باشد. اگر کلمات موجود در شعر برای کودک نامفهوم و ناشناخته باشد، نمی‌تواند ارتباط مناسبی با شعر برقرار کند و چون بیشتر کودکان شعرهایی را که برایشان خوانده می‌شود، تصویرسازی می‌کنند، تصویرهای ذهنی آنها از شعری با کلمات نامتناسب با سن و سالشان، تصاویری ناقص و نامفهوم خواهدبود. کلمات موجود در شعر کودک باید به گونه‌ای انتخاب شود که والدین نیازی به معنی کردن شعر نداشته باشند. کودکان با اشعار همان‌طور که به آنها ارائه شده ارتباط برقرار می‌کنند و مانند بزرگسالان به دنبال کشف معنی واژه‌های آن نمی‌روند بنابراین ارجاع‌دادن و پی‌نوشت و لغت‌نامه هم نمی‌تواند راه‌ مناسبی برای جلب‌نظر کودک باشد. شعر کودک، برای کودک با آغاز شعر آغاز می‌شود و با اتمام آن به پایان می‌رسد، پس باید تمام اتفاق‌ها درون شعر بیفتد و چیزی به خارج از آن موکول نشود. کلمات شعر کودک باید به نحوی انتخاب شود که دریافت مفاهیم شعر -که هدف اصلی سراینده شعر بوده- بر او سخت نباشد و حتی اگر مولف قصد دارد واژه یا اصطلاح خاص و جدیدی را در شعر به کودک بیاموزد، باید آن را طوری در کنار سایر کلمات و مفاهیم قرار دهد که کودک بتواند خود آن مفهوم را در متن کشف کند. در مورد انتخاب شعر (یا داستان) کودک با واژه‌ها و اصطلاحات مناسب، والدین می‌توانند به دایره واژگان فرزند خود توجه کنند و به جای اینکه کتاب را انتخاب و بخواهند کودک را به اجبار با آن هم‌سطح کنند، کتاب‌هایی را انتخاب کنند که اغلب کلمات آن متناسب با ادبیات روزمره کودک، یعنی کلماتی که هر آنها را ادا می?کند، باشد.

● مفاهیم شعر کودک

همگام با جنبه سرگرمی و پرکردن اوقات فراغت، شاید اصلی‌ترین و اساسی‌ترین هدف والدین از خواندن شعر و داستان برای کودک، جنبه آموزشی آن باشد. شعر کودک، حتما در خود رگه‌هایی از ادبیات تعلیمی دارد. حتی اگر سراینده شعر آن را با هدف آموزش و تعلیم نسروده باشد. کودک شعر را باور می‌کند و از آن تصویر می‌‌سازد بنابراین بدون شک مطالبی را از آن خواهدآموخت. حال اگر این مفاهیم منطبق بر نیازهای ذهنی و روانی کودک نباشد، دچار مشکل خواهدشد. اگرچه امروز بسیاری از نمونه‌های شعر کودک استانداردهای موسیقی و واژه‌شناسی دارند ولی متاسفانه این‌‌گونه ادبی، هنری و آموزشی هنوز از نظر محتوا دچار ضعف‌های جدی است. مفاهیمی که ذاتا بر مبنای نیازهای کودک شکل گرفته باشند، فقط ظاهر خود را شبیه ادبیات کودک کرده‌اند.

پیمان صفردوست