سیری در زندگی و مبارزات سید جمال الدین اسدآبادی

سید جمال پس از ورود به تهران به حضور شاه رفت و به دلیل اینكه در همان مجلس اول در مورد اصلاحات و لزوم وضع قانون سخن گفت برای ناصرالدین شاه ناخوشایند بود شاه از سید سؤال می پرسد كه از من چه می خواهی سید پاسخ می دهد گوش شنوا

سید جمال پس از ورود به تهران به حضور شاه رفت و به دلیل اینكه در همان مجلس اول در مورد اصلاحات و لزوم وضع قانون سخن گفت برای ناصرالدین شاه ناخوشایند بود . شاه از سید سؤال می پرسد كه از من چه می خواهی؟سید پاسخ می دهد گوش شنوا!

شاه از قاطعیت وی ناراحت می شود و دیگر هیچگاه او را به حضور نمی طلبد و حتی بر اثر سعایت،از وجود سید متوحش شده و به حاج امین الضرب اینگونه ابلاغ می نماید:توقف سید در تهران به صلاح نیست به خراسان برود .

سید جمال الدین اسدآبادی فرزند سید صفدر در سال ۱۲۵۴ ه . ق در محله سیدان اسدآباد همدان چشم به جهان گشود . درباره ملیت وی اختلاف است ، ایرانیان وی را ایرانی و شیعه و از مردم اسدآباد همدان می‌دانند و گروهی دیگرحنفی مذهب و از مردم اسدآباد كابل می‌دانند . ۱سیدجمال‌الدین صلاح نمی‌دانسته كسی به هویت وی پی ببرد به طوری كه گاهی به جای اسدآبادی ، سعدآبادی امضا می‌نمود ، به همین خاطر عده‌ای زادگاه وی را اسعد آباد كنر افغانستان دانسته‌اند. ۲

سید از سن پنج سالگی خواندن و نوشتن را نزد پدرش آغاز نمود و با برخورداری از هوش سرشار و تیزبینی و علاقه بزودی خواندن و نوشتن را آموخت و فارسی و عربی انس و الفت پیدا كرد و بعدها با زبان انگلیسی آشنا شد .

سیدجمال برای تكمیل اندوخته‌های خود در سال ۱۲۶۴ ق در سن ده سالگی به همراه پدرش به قزوین رفت و در حوزه علمیه و مدارس آن شهر به تحصیل پرداخت . ۳

وی در ابتدای سال ۱۲۶۶ به تهران عزیمت و در محله سنگلج سكونت نمود و در سن سالگی آقاسید محمدصادق طباطبایی با دستان خود لباس روحانیت را بر تن و پوشاند و عمامه بر سر وی نهاد . ۴

سید در سال ۱۲۶۶ ق راهی بروجرد و به مدت سه ماه در این شهر ماندگار و از محضر میرزا محمود بروجردی بهره برد ، بعد از مدتی به همراه پدرش به نجف اشرف وارد و از وجود استادانی همچون شیخ مرتضی انصاری در فقه و اصول و ملاحسینقلی در جزینی همدانی در اخلاق و عرفان كسب فیض نمود ، و به مدت چهار سال در نجف اشرف مشغول تحصیل و از استاد خود – شیخ مرتضی انصاری – دارای اجازه فقط در امور شرعی بود . ۵

سیدجمال در هفده سالگی برای اصلاح از اوضاع و احوال سیاسی – اجتماعی مردم هندوستان از طریق بوشهر راهی آن سرزمین شد ، و حدود یك سال و نیم به فراگیری ریاضی ، هند و دیگر علوم جدید مشغول و در كنار آن به آموزش و تعلیم به علاقه مندان به این علوم اقدام نمود، و پس از مدتی با كشتی عازم مكه و در اواخر سال ۱۲۷۳ ه ق به این شهر مقدس می‌رسد ، سید بعد از زیارت حرمین شریفین ، به كربلا و نجف برمی‌گردد و حدود چهار سال با نحوه زندگی ، افكار ، عقاید ، اندیشه‌های مردم و خط مشی سیاسی حاكمان جوامع مذكور آشنا می‌شود . ۶ سپس از طریق اسدآباد عازم خراسان و افعانستان می‌شود وی به مدت پنج شش ماهی در تهران مشغول خدمت به خلق می‌شود و به حالت ناخوشی و ضعف بنیه راهی خراسان و پس از زیارت امام هشتم ، به كابل – كه هدف مسافرت وی بود – قدم گذارده و با امیر كابل هم صحبت شد و بعد از آن به خدمت امیر دوستمحمدخان می‌رسد . ۷

سیدجمال قریب پنج سال در افغانستان توقف و تاریخ الافغان را كه از نیكوترین آثار برجسته اوست نوشت و ملت افغان را از خواب غفلت بیدار و حیات نوی به كالبد ملت افغانی داد چنانكه فعلا افغانیان اسم او را به عنوان تعظیم و تقدیس بر سر زبان می‌برند .

سیدجمال در افغانستان مناصب بزرگی را ملی كرد و به عبارتی وزارت محمد اعظم خان را دارا بود . ۸

سید در سال ۱۲۸۲ ق وارد تهران می شود و پنج ماه ماندگار می‌شود. به نظر می‌رسد اوضاع ایران مناسبت فعالیت نمی‌بیند ، مجددا به طرف افغانستان عزیمت می‌كند در این زمان افغانستان دچار جنگ داخلی بود و سید در این جنگ طرفدار محمداعظم خان بود ، سیدجمال بعد از مدتی در سال ۱۲۸۵ افغانستان ترك و وارد بمبئی هند می‌شود و با وجود اینكه تحت نظر دولت بود ، بزرگان خطابه مردم مسلمان را علیه استعمارگران به اتحاد دعوت می‌كرد ، سرانجام سید جمال‌الدین بر اثر فشار انگلستان – كه هندوستان را لانه خود كرده بودند – ناچار به ترك آنجا شد - ۹ سید جمال در مدت كوتاهی كه در هند بود بذر آزادی و اتحاد علیه دشمن مشترك كاشت و ارتباط روشنفكران و رجال علمی و دینی و نیز ارتباط مردم با سید ، برای استعمار انگلیس غیر قابل تحمل بود به طوری كه مأموران انگلیسی به سیدجمال الدین می‌گویند :

« دولت هند وسایل اقامت دو ماهه شما را تهیه نموده اما امروز به شما می‌گوییم كه محیط این سامان با اقامت شما مساعد نمی‌باشد. » ۱۰

سید پس از ترك هند ، برای اولین بار در سال ۱۲۸۵ ق وارد مصر و بیش از چهل روز در قاهره اقامت نمود و در دانشگاه الازهر مصر سخنرانی‌هایی علیه دولت وقت – كه حامی انگلیس بود – ایراد می‌كند و بر دولت وقت گران تمام شد و وی را به بهانه مسلمان شدن كشیشی ، از آن دیار اخراج كردند ، و راهی استانبول شد و در آنجا مورد استقبال گرمی قرار گرفت و با عالی پاشا و فواد پاشا ملاقات و نزد سلطان تقرب پیدا كرد و عضو انجمن فرهنگ شد ، اما بر اثر مخالف عده ای از جمله حسن فهمی شیخ الاسلام – متصدی اوقاف عثمانی – كه وجود سید را مخل منافع خود می دیدند ، سلطان را مجبور می كنند كه دستور اخراج وی را از عثمانی صادر كند . ۱۱

سید جمال الدین بعد از ترك عثمانی بار دیگر وارد مصر گردید . هر چند كه قصد نداشت در آنجا بماند – اما با اصرار ریاض پاشا ماندگار شد و دولت هم یك مستمری برایش برقرار كرد و مشغول تعلیم و تربیت جوانان شد و به آنان حكمت الهی ، فلسفه ، فقه و اصول و هیئت جدید آموخت.سید در كنار تعلیم به جوانان ، درصدد مبارزه با افكار و اعتقاداتی كه به وسیله استعمارگران به مردم تحمیل شده بود برآمد و با تمام وجود در این راه كوشید و مردم مصر را به مقام و عظمت خود و راه و روشی كه استعمارگران برای به زنجیر كشیدن آنان به كار می بردند متوجه ساخت . ۱۲

حركت های سازمان یا فقه سیاسی وی باعث شد رژیم مصر تحمل نكند و وی را از دیار مصر اخراج كند ، اما علی رغم خواست دشمنان ، تلاش های علمی و فرهنگی سید جمال به بار نشسته و احمد امین در این باره می نویسد :

« آن بذرهایی كه سید در فارس و آستانه پاشید نرویید اما آنچه در مصر تجربه كرد روئید و رشد

كرد ». ۱۳

درس های سید در سال ۱۲۹۰ ق در مصر و حوزه بسته الازهر ، عكس العمل های مخفی را در پی داشت و برخی او را ملحد و بی دین می خواند ، وی در سال ۱۲۹۲ ق خواستار عضویت به محفل فراماسونری شد، كه بعد از گذشت هشت ماه به عضویت لژ كوكب الشرق در آمد و در سال ۱۲۹۵ ق با اكثریت آرا به ریاست لژ مذكور برگزیده شد ، سید بر این باور بود كه از طریق این تشكیلات ، پیام خود را به همگان برساند. سید جمال به دلیل اینكه شعار این محفل : آزادی ، برابری ، برادری و شرط عضویت در آن باور به آفریننده جهان و مبارزه با ظلم بود ، عضو آن شد بنا بر اعتراف مدعیان عضویت سید در لژ ماسون ، در مصر ، وی پس اینكه نتوانست در لژ علیه استعمار انگلیس سخنرانی كند ، استعفا داد و اعلام داشت كه من فكر می كردم كه سازمانی كه شعار آن : آزادی ، برابری و برادری است ، باید مركز مبارزه با استعمار هم باشد و اكنون كه چنین نیست ، ماندن من در این تشكیلات معنا ندارد . ۱۴و پس از خارج شدن از لژ ، ظاهرا سید جمال انجمن وطنی یا حزب وطنی به شعار مصر برای مصریان ایجاد نمود وی این حزب را بعد از خروج از لژ كوكب الشرق تاسیس كرد ،‌تشكیلات حزب الوطنی سید خواهان بركناری خدیو اسماعیل و به قدرت رسیدن توفیق پاشا بود .

سرانجام بر اثر مخالفت های انگلستان و وحشتی كه از وی داشت پس از ۹ سال اقامت در مصر تصمیم بر تبعید ایشان گرفته شد و در سال ۱۲۹۶ ق دستگیر و به سوی كانال سوئز روانه كردند – سید جمال زمانی در مصر بود ، و به کشورهای مراكش ، الجزایر و تونس نیز مسافرت هایی كرده بود . ۱۵

پژوهشگر: محمدرضا تمری

پی نوشت ها :

۱.رمضانی همبری ف عباس ، سید جمال الدین اسدآبادی ( چهره های تاریخی ۹ ) ، انتشارات ترفند ف تهران ف ۱۳۸۳ ص ۱۰

دایره المعارف تشیع ، جلد دوم ، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی ، بهاءالدین خرمشاهی ، کامران فانی نشر شهید سعید محبی ، تهران ، ۱۳۷۵ ص ۱۳۰

۲.سید جمال ، جمال حوزها ، جمعی از نویسندگان ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، قم ، ۱۳۷۵، ص ۲۷۵

۳.رمضانی همبری ، عباس ، پیشین ، ص ۱۱

۴.خسروشاهی ، سید هادی ، سه رساله درباره زندگی و مبارزه سید جمال الدین اسدآبادی ، تهران ، ۱۳۷۹، ص ۲۸

۵.سید جمال ، جمال حوزه ها ، پیشین ، ص ص ۲۹۵-۲۹۴

۶.رمضانی ، همبری ، عباس ، پیشین صص ۱۴-۱۳

۷.خسروشاهی ، سید هادی ، پیشین ، ص ۳۰

۸.همان ، ص ۳۱

۹.موثقی ، سید احمد ، سید جمال الدین اسدآبادی ، مصلحی متفکر و سیاستمدار ، بوستان کتاب قم ، قم ، ۱۳۸۰ ، ص ۱۸

-سید جمال ، جمال حوزه ها ، پیشین ، صص ۳۲۵و ۳۲۴و ۳۰۹ و ۳۰۵

-جمالی، سیروس ، زندگی و مبارزات سید جمال الدین اسدآبادی ، موسسه مطبوعاتی عطایی ، تهران ف ۱۳۵۸ ص ۳۸

۱۰.سید جمال، جمال حوزه ها ، پیشین ، ص ۳۲۸

۱۱.همان ، ص ۳۲۸ – جمالی ، سیروس ، پیشین ص ص ۴۱-۴۰

۱۲.جمالی ، سیروس ، پیشین ص ۴۲ و ۴۱

۱۳.سید جمال ، جمال حوزه ها ، پیشین، ص ۳۳۶

۱۴.همان ، ص ص ۳۵۲ و ۳۴۴ و ۳۲۸

سید جمال الدین اسدآبادی و نهضت بیداری اسلامی ( مجموعه مقالات ) ، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی ، تهران ، ۱۳۸۳ ص ۵۱۳

۱۵.جمالی ، سیروس ، پیشین ، صد ۴۴ ، سید جمال ، جمال حوزه ها ، پیشین صص ۳۷۱و۳۶۹و۳۶۳و۳۶۲و۳۶۰ . موثقی ، سید احمد ، ص ۱۸

۱۶. سید جمال ، جمال حوزه ها ، پیشین ۳۸۱ و ۳۷۲ – موثقی ، سید احمد ، پیشین ص ۱۸

۱۷.سید جمال، جمال حوزه ها ، پیشین ، صص ۳۹۳ و ۳۸۵ . خسروشاهی ، سید هادی ، پیشین ، ص ۴۱

۱۸.تقی زاده، سید حسن ، سید جمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی ، موسسه انتشارات سروش ، تبریز ، ۱۳۴۸ ، صص ۲۲ و ۲۱ و ۱۸

۱۹.سید جمال ، جمال حوزه ها ، پیشین ، صص ۴۶۷ و ۴۶۵

۲۰.یوسفی اشکوری ، حسن ،درای قافله – هفت مقاله در معرفی زندگی ، آثار و افکار سید جمال الدین اسدآبادی، تهران ۱۳۷۶ ، ص ۸

سید جمال ،جمال حوزه ها ،پیشین : صص ۴۷۵ و ۴۷۲ – رمضانی همبری ، عباس ، پیشین، ص ۲۲

۲۱.یوسفی اشکوری ،حسن ، پیشین، صص ۹-۸. تقی زاده ، حسن ، پیشین ص ۲۷-۲۶

۲۲.تقی زاده ، حسن ، پیشین ، ص ص ۲۹-۲۸

۲۳.مشتاق الحلو ، نقش سید جمال الدین اسدآبادی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ، عابد ، تهران ، ۱۳۸۰ – صص ۴۲-۴۱

سید جمال ، جمال حوزه ها ، پیشین : صص ۵۵۶-۵۵۵

---