نگاره ها, منابع ماندگار تاریخ ایران

قبل از عکس به عنوان یک منبع پراهمیت تاریخی و استفاده بسیار زیاد از آن در نوشته ها و کتب مختلف در دوره های تاریخی, انواع نگاره های تاریخی به عنوان منابعی ارزشمند در تاریخ به دست هنرمندان و سیاحان شکل گرفت

قبل از عکس به عنوان یک منبع پراهمیت تاریخی و استفاده بسیار زیاد از آن در نوشته‌ها و کتب مختلف در دوره‌های تاریخی، انواع نگاره‌های تاریخی به عنوان منابعی ارزشمند در تاریخ به دست هنرمندان و سیاحان شکل گرفت.

نگاره‌ها ابزاری بودند که فرهنگ و نوع معیشت، آداب و رسوم، مذهب، سیاست، ابزار قدرت، هنر و موسیقی، معماری و شهرسازی و... هر آنچه را که در هر دوره تاریخی سرمنشاء تحول بوده‌اند، در بر می‌گیرند.

نقش برجسته‌ها، نقاشی‌ها روی دیوارها و سقف‌ها در خانه‌های تاریخی و کاخ‌ها و قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های عمومی و نقاشی‌های تخصصی که از بناها، اشخاص خاص و عام، مکان‌های خصوصی و مذهبی و... توسط سیاحان، نقاشان و فرستادگان ملل مختلف که جهت مأموریت یا عشق به فرهنگ اصیل ایرانی به یادگار مانده، هر کدام به عنوان یک منبع تاریخی مهم قابل بررسی و دقت نظر است.

سه سیاح، هنرمند و معمار که آثار بسیار ارزشمند از تاریخ قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی، حاصل سفر آنها به ایران، اوژن فلاندن، هانری رنه دالمانی و پاسکال کُست است.

سال ۱۸۳۹ اوژن فلاندن به همراه هنرمند معماری به نام پاسکال کست از طرف فرهنگستان هنرهای فرانسه انتخاب شد و به همراه یک هیأت سیاسی ـ که هدف از تشکیل آن مطالعه امکانات برقراری روابط تجاری ـ سیاسی با ایران بوده ـ عازم ایران شد. هرچند هیأت سیاسی بدون موفقیت چندانی ایران را در ژوئن ۱۸۴۰ ترک می‌کند، ولی این دو هنرمند، در ایران می‌مانند و طی ۲ سال با وجود دردسرهای مالی فراوان، تا حد توان از مناطق باستانی ایران گذر کرده، آثار باستانی را مطالعه کرده و با دقت و هنرمندی از آنها طرح تهیه می‌کنند.

حاصل این سفر یک مجموعه ۶ جلدی به نام سفر به ایران شامل تصاویر ایران باستان، توضیحات مربوط به این تصاویر و نیز تصاویر ایران مدرن (عصر قاجار) است. همچنین اوژن فلاندن، شرح کامل سفر خود را با جزئیات در قالب یک سفرنامه منتشر می‌کند.

هانری رنه دالمانی (۱۸۶۳ ـ ۱۹۵۰)؛ سیاحی فرانسوی بود که به علت علاقه فراوانش به اشیای عتیقه، مسافرت‌های زیادی به کشورهای مشرق زمین انجام داد. وی در سال ۱۸۹۸ میلادی از شهرهای سمرقند، بخارا، خیوه و عشق‌آباد بازدید کرد. او در این سفر آثار هنری از جمله قالی، منسوجات زربافت و اشیاء فلزی قدیمی را جمع‌آوری کرد و با خود به فرانسه برد. وی سال بعد به فکر سفر به ایران افتاد و ۲ سفر به این سرزمین تدارک دید.

دالمانی در سال ۱۸۹۹ میلادی در سفر دیگری که به عشق‌آباد داشت، با یکی از فرانسویان موسوم به سزاری که در آن زمان در استخدام گمرک ایران بود، به خراسان رفت و از شهرهای مشهد، نیشابور، سبزوار و قوچان دیدن کرد. او در این سفر علاوه بر جمع‌آوری اشیای عتیقه، به کاوش‌هایی در آثار تاریخی اطراف قوچان دست زد و پس از مدتی به کشورش مراجعت کرد.

۸ سال بعد یعنی سال ۱۹۰۷ میلادی دالمانی مجدداً به ایران بازگشت؛ در حالی‌که از وزارت فرهنگ فرانسه جواز حفاری در ایران را اخذ کرده بود. او آثاری را که از این سفرها به دست آورده بود در محلی به معرض تماشای فرانسویان گذاشت. مجموعه آثار عتیقه و تاریخی او امروزه یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین مجموعه‌هایی است که در پاریس باقی مانده است.

در آخرین سفری که دالمانی به ایران داشت بنا به توصیه موسیو سزاری تصمیم گرفت درباره اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایرانیان به مطالعه بپردازد. به این منظور در سفری ۳ ماهه از خراسان تا بختیاری، آنچه را که مشاهده کرده یا از دیگران شنیده بود، یادداشت و عکس‌های فراوانی نیز تهیه کرد. تحقیقات در دوره‌های مختلف تاریخی نیاز به شواهدی دارد که مطابق با نوشته‌ها، عکس، نگاره‌ها و... است. استفاده از نگاره‌ها در قالب‌های سنگ نگاره و نقاشی برای فهم از شیوه‌های زندگی و اختلاف طبقاتی در کارهای فلاندن به وفور پیداست. نگاره‌ها در آگاهی بیشتر ما از اصناف و شغل‌های از میان رفته در دوره‌های گذشته به علت نفوذ مدرنیسم کمک شایانی می‌کند. تعدادی از نقاشی‌های سیاح فرانسوی دالمانی گواه این موضوع است.

در مطالعه سفرنامه‌ها و اشاره به بناهای مختلف، می‌بینیم که نقاشی‌ها از این بناها به کمک می‌آیند تا بتوانیم بنای معماری را بازسازی یا مرمت کنیم. (عمارت‌های آینه‌خانه و نمکدان اصفهان)

استفاده از نگاره‌ها نیاز به یک مطالعه قبلی در مورد فرهنگ و نوع معیشت، آداب و رسوم، مذهب، سیاست، ابزار قدرت، هنر و موسیقی، معماری و شهرسازی و... دارد تا با برداشت‌های مطالعاتی صحیح‌تری از نگاره‌ها بهره بریم.

فخری رضائی

منابع:

۱. سفر به ایران (مقاله)/ نوشته عباس آگاهی. ماهنامه جهان کتاب، سال دهم، شماره ۵، ص ۶.

۲. فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران مشرق زمین/ تألیف نصرالله نیک‌بین. تهران: نشر آرون، ۱۳۷۸. جلد ۲ ـ ص ۷۳۲ ـ ۷۳۱.

۳. علی اصغر سعیدی، یادنامه دکتر احمد تفضلی به کوشش دکتر علی اشرف صادقی: اوژن فلاندن و ایران (مقاله)/ تهران: انتشارات سخن، ۱۳۷۹، صفحات ۲۲۱ ـ ۲۰۱.

۴. مرتضی تهامی: همراه با سفرنامه اوژن فلاندن (۱۸۴۱ ـ ۱۸۴۰ م) (مقاله)/ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ویژه سفرنامه‌ها (۲) ـ شماره ۸۹ ـ ۸۸ ـ سال هشتم، شماره ۵ ـ ۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۳، صفحات ۱۲۷ ـ ۱۲۴.

۵. عباس آگاهی:‌ سفر به ایران (مقاله)/ مجله جهان کتاب، تهران، سال دهم، شماره ۵، ۱۳۸۴، صفحات ۹ ـ ۶.

منبع: جام‌جم، ایام، ویژه تاریخ معاصر، ۵ اسفند ۱۳۸۹، شماره ۶۵.