با بچه های لجباز چه کار کنیم

پرسشی از دکتر فرهاد فراهانی روان پزشک

برخورد منطقی با کودک لجباز کار آسانی نیست. بچه‌های لجباز گاهی کاسه صبر آدم را لبریز می‌کنند اما روان‌پزشکان می‌گویند راه‌های مؤثری برای حل این مشکل وجود دارد. دکتر فرهاد فراهانی، روان‌پزشک و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران ما را با این راه‌ها آشنا می‌کند.....

▪ بچه‌ها چرا لجبازی می‌کنند؟

ـ لجبازی کودکان از رفتارهای شایعی است که به شکایت بسیاری از والدین منجر می‌شود. وقتی کودکان درخواستی دارند یا والدین، آنها را مجبور به انجام عملی برخلاف میل‌شان می‌کنند، لجباز می‌شوند و اگر انتظارات والدین از کودکان منطقی باشد و وظایف درستی برای آنان تعیین کنند، آنها نیز رفتاری مطلوب نشان می‌دهند. کودکان برای کنار آمدن با دیگران به قوانین ساده و روشن نیازمندند. نباید از کودکان بخواهیم هر آنچه می‌گوییم انجام دهند. کودکان در سنین پیش‌دبستانی دوست دارند خودشان تصمیم بگیرندو درکارهای مربوط به خود مستقل باشند. تنها در مواردی کودک، لجباز به شمار می‌آید که بیش از نصف دستورات والدین را انجام ندهد. گاهی نیز توجه زیاد والدین به رفتارهای نامناسب کودکان موجب می‌شود که رفتارهای نادرست آنان تقویت شود؛ به طوری که کودکان به دلایل مختلف به جر و بحث کردن، نق زدن و مجادله کردن متوسل می‌شوند. بعضی اوقات نیز علت لجبازی کودکانان این است که والدین در برابر لجبازی‌های آنها رفتار ثابتی ندارند. برای مثال، یک روز هیچ عکس‌العملی در برابر لجبازی نشان نمی‌دهند و روز دیگر از آنها می‌خواهند مطابق با خواسته آنها رفتار کنند.

▪ یعنی اگر همیشه با کودکان رفتار ثابتی داشته باشیم، کمتر لجبازی می‌کنند؟

ـ معمولا اینطور است. نحوه دستوردادن والدین نیز موثر است. اگر والدین زیاد دستور بدهند، کودکان خسته می‌شوند و از انجام آن خودداری می‌کنند. گاهی کودکان برای آن دستوری را اجرا نمی‌کنند که کسی به آنها یاد نداده چگونه آن کار را انجام دهند. برای مثال، کودک طرز استفاده از قاشق و چنگال را نیاموخته اما والدین توقع دارند آداب صحیح غذا خوردن را رعایت کنند.

▪ و برای رفع این مشکل باید چه کار کرد؟

ـ باید در مورد دستوراتی که به کودک می‌دهیم، قوانین را مستقیم و واضح بیان کنیم. باید با کودک صمیمی ‌شویم و به او توجه کنیم؛ در کنار او بنشینیم، به چشم‌هایش نگاه کنیم و نام او را به زبان بیاوریم و او را به انجام کار تشویق و یا از انجام کاری نهی کنیم. از طرفی باید در خواست‌های خود را به طور واضح و روشن بیان کنیم: «ساراجان! موقع خواب است، برو لباس خواب‌ات را بپوش»و اگر می‌خواهید کودک‌تان از انجام کار خاصی خودداری کند، باید قبلا یک بار مساله را به او گفته باشید: «سینا! روی مبل نپر» و در صورت انجام دستور از او تشکر کنید. اگر می‌خواهید کار جدیدی مثل آماده شدن برای خواب را به کودک‌تان یاد بدهید، باید یک بار توضیح دهید، پنج دقیقه صبر کنید، سپس خواسته خود را یک بار دیگر تکرار کنید و اگر می‌خواهید کودک از انجام کار خاصی خودداری کند، باید از تکرار مرتب آن اجتناب کنید. اگر کودک ظرف پنج دقیقه کار مورد نظر را انجام نداد، از دلایل متناسب با موقعیت استفاده کنید.

▪ اگر کودک باز به حرف‌مان گوش نداد، چه؟

ـ باید در همان موقع که مشغول فعالیت خاصی مانند تماشای تلویزیون یا بازی خود بود، فعالیت او را قطع کنید (تلویزیون را خاموش کنید یا اسباب بازی را بردارید) و به کودک در مورد دلیل انجام این کار توضیح دهید: «کاری که ازت خواستم انجام ندادی و برای همین، تلویزیون تا ۱۰ دقیقه خاموش خواهد بود!‍» البته برای حذف یک فعالیت (ندیدن تلویزیون) پنج تا ۱۰ دقیقه کافی است و باید از شکایت، اعتراض و بحث با کودک خودداری کنید و در صورتی ‌که زمان مورد نظر برای اصلاح رفتار کودک به اتمام رسید، اجازه فعالیت دوباره را داده یا اسباب‌بازی را به کودک بدهید. اگر بعد از شروع دوباره فعالیت یا برگرداندن اسباب بازی، لجبازی ادامه داشت، دلایل منطقی خود را تکرار کنید و به او فرصت طولانی تر (مثلا بقیه روز) بدهید. البته گاهی اوقات می‌خواهید کودک کار جدیدی را شروع کند، در حالی ‌که او به راحتی آن را نمی‌پذیرد. مثلا می‌خواهید کودک در ساعت معینی بخوابد، در حالی ‌که دیگر افراد خانواده بیدار هستند. در صورت ادامه مشکل رفتاری کودک، به او توجه نکنید. او را روی صندلی دور از دیگر افراد خانواده بنشانید و به او بگویید «برای دو دقیقه باید ساکت بنشینی» و دیگر به او توجه نکنید. اگر کودک ساکت ننشست، از محروم کردن استفاده کنید و به او بگویید: «چون دو دقیقه ساکت ننشستی، به همین دلیل تو را از این کار محروم می‌کنم.»

▪ روش محروم کردن به چه معناست؟

ـ محروم کردن یعنی حذف فعالیت خاصی که در آن زمان کودک انجام می‌دهد؛ مثلا بازی با اسباب بازی یا تماشای تلویزیون. او را به یک اتاق دیگر (غیر از اتاق خودش ) بفرستید و با در نظر گرفتن سن کودک، بین ۳ تا ۸ دقیقه اجازه ندهید از اتاق خارج شود. اگر در این مدت کودک ناراحت یا عصبانی شد، به او توجهی نکنید و در صورتی که از اتاق خارج شد، او را به اتاق برگردانید. در صورتی ‌که بعد از اتمام زمان مورد نظر کودک دستورات شما را انجام داد، او را تشویق کنید. در صورت سرپیچی او از روش ساکت کردن یا محروم کردن استفاده کنید و تا زمانی که کودک به رفتار جدید عمل نکرده است، روش‌های قبلی را تکرار کنید اما تاکید می‌کنم که تنبیه بدنی به هیچ عنوان و در هیچ شرایطی توصیه نمی‌شود و به پدر و مادران توصیه می‌شود به جای لجبازی و تنبیه و حتی فریاد زدن بر سر کودک، مهارت‌های رفتار با وی را آموخته و به کار ببرند.

▪ مثال می‌زنید؟

ـ همان‌طور که ما بزرگ‌ترها قبل از رفتن به مهمانی یا گردش نیاز داریم خود را آماده کنیم، فرزندان ما هم نیاز دارند که آماده شوند. البته نیاز آنها با نیاز ما اندکی تفاوت دارد. پس بهتر است زمان رفتن به مهمانی یا گردش را یک ساعت قبل از حرکت به کودک یادآور شویم تا بتواند با کمک بزرگ‌ترها آماده شود. متاسفانه بعضی از والدین کمی قبل از حرکت به کودک می‌گویند آماده شود و این کار باعث لجبازی و مخالفت او می‌شود چون دایم به او تذکر می‌دهیم که زود باش، سریع‌تر، دیر شد و به جای اینکه سرعت کودک را برای آماده شدن بیشتر کنیم ،‌ موجب می‌شویم که مخالفت کند.

▪ حرف آخر؟

ـ اگر کودک برای رسیدن به مطلوب خود، چه درست و چه نادرست، شروع به گریه و داد کشیدن کند و از این راه بخواهد به خواسته خود برسد و والدینی که به اصطلاح حوصله ندارند با دادن امتیاز (رشوه) به کودک او را ساکت ‌کنند، باعث پرورش لجبازی در او می‌شوند. پس باید پدر به خصوص مادر از دادن هرگونه رشوه و پاداش به کودک خودداری کند. البته تشویق برای کارهای خوب و مثبت کودک با رشوه دادن فرق دارد زیرا تشویق باعث رشد اعمال نیک و حرکت به سوی ترقی می‌شود اما باید توجه داشت که تشویق و پاداش، باید به اندازه و درخور کار او باشد. حتی گاهی بهتر است وقتی فرزندمان شروع به داد و بیداد می‌کند خیلی خونسرد و بی‌توجه از کنار مساله عبور کنیم، به طوری که یا متوجه نشده‌ایم و یا موضوع برایمان اهمیت ندارد. بعد از ساکت شدن او می‌توانیم در مورد اتفاق پیش آمده با کودک صحبت کنیم و دلایل رفتارمان را برای او توضیح دهیم.

سامان گلناری