از جمهوری‌خواهی

«امروزه اغلب ممالک اروپا حتی روسیه بزرگ نیز جمهوری شده است. تردیدی نیست که در این دوران جدید، حکومت جمهوری،بهترین نظام حکومتی است.هرچند تردیدی نسبت به شایستگی‌های جمهوری‌خواهی …

«امروزه اغلب ممالک اروپا حتی روسیه بزرگ نیز جمهوری شده است. تردیدی نیست که در این دوران جدید، حکومت جمهوری،بهترین نظام حکومتی است.هرچند تردیدی نسبت به شایستگی‌های جمهوری‌خواهی نداریم اما باید بپذیریم که جمهوری‌خواهی به خودی خود هدف نیست بلکه وسیله‌ای است برای هدف بالاتر یعنی نابودی سلطنت و هدایت توده‌ها به سوی انقلاب اجتماعی.».(۱)

حسین کاظم‌زاده ایرانشهر در مقاله جمهوریت و انقلاب اجتماعی در نشریه خود، به این شکل خواست روشنفکران و سیاستمداران غیرمذهبی متحد شده با رضاخان را برای ایجاد نظام جمهوری به جای نظام سلطنتی در ایران اعلام می‌کند. طرح الغای سلطنت ۲۵۰۰ ساله و جایگزینی آن با نظام جمهوری همانند آنچه در ترکیه خلافت را به جمهوری بدل کرده بود،در ایران نیز از سوی روشنفکران و مرد قدرت مورد حمایت آنان یعنی رضاخان مورد توجه قرار داشت. در زمستان ۱۳۰۳ شمسی اکثریت مجلس پنجم که رضاخان را به ریاست وزرا منصوب کرده،خدمت نظام وظیفه را اجباری،القاب اشرافی را لغو و تقویم هجری شمسی را جایگزین تقویم قمری کرده بود،در جنجالی‌ترین طرح خود پیشنهاد برقراری جمهوری به جای نظام سلطنتی را داد.طبیعتا گزینه مورد نظر برای در اختیار گرفتن عنان این جمهوری جدید کسی جز رضاخان که به پیشنهاد مشاور روشنفکرش تیمورتاش، نام خانوادگی ایرانی پهلوی را به جای میرپنج برای خود برگزید،نبود.

با این حال تلاش رضاخان و موافقانش برای برقراری جمهوری ناکام ماند. چراکه نمایندگان سنت‌گرا و روحانیت با مشاهده حملات بی‌پروای روزنامه‌نگاران و سیاسیون طرفدار رضاخان که الغای سلطنت و برقراری جمهوری را گام اول برای نابود‌سازی ارتجاع روحانیت می‌دانستند.(۲) از یک سو و تجربه برقراری نظام جمهوری به جای خلافت اسلامی در ترکیه عثمانی، منتهای تلاش خود را برای جلوگیری از برقراری جمهوری رضاخانی به کار بردند. آیت‌الله سیدحسن مدرس مهم‌ترین مخالف سیاسی رضاخان در این دوره حمله به نهاد سلطنت را حمله به شرع مقدس دانست. با این وجود موافقان جمهوری در ابتدا برای راضی ساختن مدرس به جمهوری با او گفت‌وگو کردند. اما او حاضر نبود زیر بار جمهوری رود و می‌گفت: «من نمی‌توانم راضی شوم امروز این رئیس قوا با چهار نفر روزنامه‌نویس ساخت مملکت را تغییر بدهد، فردا یک رئیس قوای دیگری با ۸ نفر روزنامه‌نویس می‌سازد و تغییر دیگری می‌خواهد. مملکت بازیچه نیست که هر روز یک رئیس قوا رژیم مملکت را عوض کند.»

در همین دوران و در جلسه تنفس مجلس یکی از نمایندگان جمهوری‌خواه سیلی محکمی به گوش مدرس نواخت. سیلی خوردن مدرس بازتاب منفی در مجلس و در عرصه سیاسی داشت چونانکه مخالفت با جمهوری‌خواهی فزونی گرفت. اصناف تهران به اشاره روحانیت،ضمن تعطیلی بازار تظاهرات عظیمی در مخالفت با جمهوری و حمایت از سلطنت احمدشاه قاجار به راه انداختند. معترضان در میدان بهارستان و در برابر مجلس فریاد می‌زدند «ما دین نبی خواهیم،جمهوری نمی‌خواهیم.ما مردم قرآنیم،جمهوری نمی‌خواهیم».(۳) تظاهرات مخالفان جمهوری در اطراف مجلس البته با زدوخورد آنها با قزاق‌ها و بازداشت‌های گسترده همراه بود.

رضاخان بدین‌ترتیب وقتی دریافت که رسیدن به قدرت از طریق جمهوری‌خواهی به دلیل مخالفت شدید روحانیت و بازار ممکن نیست،در مجلس گفت:«حالا که ملت جمهوری نمی‌خواهد،من هم از آن گذشتم».رضاخان البته به قم و به دیدار علما نیز رفت تا فضای ایجاد شده بر ضد او خنثی شود. با این حال کمتر از ۷ ماه بعد از مخالفت‌های شدید با جمهوری رضاخانی،مجلس شورای ملی در آبان ماه همین سال در ماده واحده‌ای انقراض قاجاریه را اعلام و حکومت را به شخص رضا پهلوی سپرد. مدرس با تصویب این ماده واحده در مجلس مخالف بود و به‌رغم رای اکثریت قریب به اتفاق نمایندگان به انقراض قاجار معتقد بود:«حتی اگر صدهزار رای هم بدهید،خلاف قانون اساسی است». ایده جمهوری به جای سلطنت به واقع نه برای بسط جمهوری‌خواهی در ایران بلکه وسیله‌ای جهت نشاندن رضاخان بر کرسی اول مملکت بود،چه مردی که قرار بود ریاست جمهور مردم را برعهده گیرد، یک سال بعد از رد طرح جمهوری و در اردیبهشت ۱۳۰۴ بر تخت طاووس نشست و ساکن کاخ گلستان شد.

پی‌نوشت‌ها:

۱- ایران بین دو انقلاب،یرواند ابراهامیان ص۱۶۶

۲- همان ص۱۶۶

۳- همان ص۱۶۷