اخلاق انسانی در تعالیم اسلامی

در تعالیم ادیان الهی و آموزه های رسولان بر حق و حکما و عرفای الهی توجه به اخلاق نیک و پسندیده و سفارش به حسن خلق و رعایت آن در زندگی بسیار و به کرات توصیه شده است

در تعالیم ادیان الهی و آموزه‌های رسولان بر حق و حکما و عرفای الهی توجه به اخلاق نیک و پسندیده و سفارش به حسن خلق و رعایت آن در زندگی بسیار و به کرات توصیه شده است. از دیدگاه دینی انسان در طول حیات خویش و در مواجهه با جامعه و افراد اجتماع الزاما باید با حسن خلق و ادب متعالی با همنوع خویش برخورد نموده و مردم از دست و زبان وی در امان و آرامش باشند:

کسی خسبد آسوده در زیر گل

که خسبند از او مردم آسوده‌دل

در برخوردهای اجتماعی در دنیای امروز که ارتباطات گسترش فراوانی دارد و تمام ملل و اقوام دنیا براحتی می‌توانند با هم مرتبط شده و تبادل افکار نمایند، رفتار هر کس نشانه تشخص و مهم‌تر از آن بیانگر ژرفای دین و معتقدات فردی است؛ لذا رعایت ادب و اخلاق اجتماعی در جوامع امروز بشری به قدری اهمیت دارد که اعضای فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف می‌کوشند با متخلق نشان دادن خویش به اخلاق پسندیده از دیگر ملل پیشی گرفته و خویش را جامع‌تر، رساتر و نیز متمدن‌تر معرفی کنند و هر کس با سعی در اثبات معتقدات خویش در قالب و چارچوب اخلاق نیک گام برمی‌دارد.

دین اسلام نیز مانند سایر ادیان الهی نوع بشر را به حسن خلق دعوت می‌کند و از رفتار و کردار ناپسند و زشت نسبت به همنوع برحذر می‌دارد، مثال عینی برای این امر وجود مبارک حضرت رسول(ص) است؛ آن حضرت با ادب محمدی(ص) خویش و با حسن سلوک قلوب مردم را جذب نموده و سخن خداوند را در گوش جانشان زمزمه می‌فرمودند.

قرآن جناب ختمی مرتبت(ص) را داری خلقی عظیم معرفی می‌فرماید (انک لعلی خلق عظیم) و وجود مبارک آن نازنین را رحمت عالمیان قلمداد می‌نماید(و ما ارسلناک الا رحمه للعالمین) و حضرت رسول(ص) نیز در فرمایشی ارجمند می‌فرمایند: من برای مکارم اخلاق برگزیده شده‌ام.

توجه به اخلاق و سیرت رسول اکرم(ص) و ائمه هدی(ع) و رفتار ایشان با افراد جامعه اعم از خوب و بد، فقیر و غنی و سعه‌صدر، کظم غیض، عفو و گذشت و دستگیری از ضعفا، عمق و ژرفای تفکر اخلاقی در آموزه‌های اسلام را روشن می‌سازد و نیز رفتار امیرالمومنین(ع) و حسن سلوک ایشان با مردم و فتوت حضرت در قبال رفتار ناشایست برخی از اعراب و نیز کرامت و بخشش امام حسن(ع) بر سائل و جوانمردی امام حسین(ع) یا رفتار امام صادق(ع) در قبال متدینین به سایر ادیان اعم از زردشتی و بودایی و... همه و همه موید الزام بر رعایت اخلاق در تعالیم اسلامی و حسن خلق است.

اما اخلاق در تفکر دینی تنها به امور اجتماعی و برخوردهای افراد با یکدیگر محدود نشده بلکه پویاتر و عمیق‌تر از آن است. اخلاق از منظر عرفان به معرفت نفس منتهی می‌شود که در آن به تهذیب و سلامت نفس از منیات نفسانی و شیطانی همت می‌گمارد و سعی در پاک کردن خانه دل از هرگونه آلایش می‌نماید، یعنی انسان در راه رسیدن به اخلاق الهی گون سعی می‌کند منهیات نفسانی خویش را سرکوب نموده و انوار الهی را در قلب خویش جای دهد.

در کتاب اخلاق ناصری فصل اول در بخش «در آن‌که صناعات تهذیب اخلاق شریف‌ترین صناعات است» آمده است: به توسط این صناعت (تهذیب اخلاق) میسر می‌شود که ادنی مراتب انسانی را به اعلی مدارج رسانند، به حسب استعداد و قدر صلاحیت او، هر چند همه مردمان قابل یک نوع کمال نتوانند بود. حتی برخی از عرفای بزرگ اخلاق اجتماعی را نیز تحت‌الشعاع اخلاق الهی می‌دانند یعنی اخلاق اجتماعی تا جایی کاربرد دارد که با اخلاق الهی همگون و موافق باشد، در غیر این صورت حکم با اخلاق الهی است.

ابوسعید ابالخیر در رباعیات خویش به این نکته لطیف اشاره می‌نماید که منظور از اخلاق اجتماعی و زمینی توجه به مبانی آسمانی و اخلاق الهی گونه است:

چون دشمن و دوست مظهر ذات تواند

از بهر تو می‌کشیم ناز همه کس

پس توجه به مبانی و مبادی اخلاقی و ادب متعالی و الهی‌گون می‌تواند سعادت بشر را هم در دنیا و هم در عقبی فراهم آورد و موجب پیشرفت و تعالی روحی و معنوی شود.

منابع:

عرفان‌نامه، کیوان قزوینی به اهتمام مسعود رضا مدرسی چهاردهی، انتشارات آفرینش، ۱۳۸۸ / اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، انتشارات کتابفروشی علمیه اسلامیه طهران، بدون تاریخ

امیر هاشم‌پور