نكته هایی درباره اشتغال زنان

گرچه فعالیت اقتصادی زنان قدمتی به اندازه عمر بشر دارد, اما اشتغال در مفهوم جدید آن كه فعالیت اقتصادی مزدوری در ساعات معین و خارج از محیط خانه است, بیشتر محصول جهان صنعتی و جایگزین شدن كار در كارخانه ها و ادارات به جای فعالیت های كشاورزی و دامداری است كه در كنار خانه و در ساعات انعطاف پذیر, انجام می گرفت

گرچه فعالیت اقتصادی زنان قدمتی به اندازه عمر بشر دارد، اما اشتغال در مفهوم جدید آن كه فعالیت اقتصادی مزدوری در ساعات معین و خارج از محیط خانه است، بیشتر محصول جهان صنعتی و جایگزین شدن كار در در كارخانه‏ها و ادارات به جای فعالیت‏های كشاورزی و دامداری است كه در كنار خانه و در ساعات انعطاف‏پذیر، انجام می‏گرفت.

رشد روزافزون حضور زنان در عرصه‏های اقتصادی، هم ناشی از تحولات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است و هم منشأ تحولاتی در تمام عرصه‏های فوق؛ مع‏الوصف، مطالعه پژوهش‏های كتابخانه‏ای ارایه شده، تحقیقات میدانی و سیاست و برنامه‏های نظام در موضوع «اشتغال زنان»، نشان از فقدان عناصر جامعیت، آینده‏نگری و ضعف مطالعات دینی دارد. از این رو تدوین طرح جامع تفصیلی اشتغال زنان در نظام جمهوری اسلامی كه با توجه هم‏زمان به شرایط كنونی و آینده جامعه ما و جامعه جهانی، ویژگی‏ها و كارآمدی‏های زنان، آموزه‏های دینی و اهداف انقلاب اسلامی، ارایه كننده طرحی كلان و جامع و قابل دفاع باشد، ضرورتی اجتناب‏ناپذیر است.

در این مجال، غرض آن است كه صرفاً نكاتی درباره موضوع اشتغال زنان عنوان شود كه توجه به آن در تحلیل و اصلاح پدیده موجود تا حدودی راهگشاست.

الف: عوامل رویكرد زنان به اشتغال‏

اگر علت رویكرد زنان به اشتغال به عنوان یك پرسش مطرح گردد، غالباً پاسخ‏هایی چون: كمك به اقتصاد خانواده، كمك به اقتصاد ملی، عزت‏مندی اجتماعی، اثبات قابلیت‏های زنان در عرصه‏های اجتماعی، استقلال مالی، فرار از تنهایی ناشی از تجرد یا زمان فراغت، به دست آوردن پشتوانه‏ای برای ایام پیری، ضرورت حضور در عرصه‏های زنانه از جمله: معلمی دختران و مامایی، مطرح می‏شود كه در جای خود قابل تأمل و تدقیق است؛ اما نگاه دولت‏ها و نظام مسلط جهانی به مقوله اشتغال زنان می‏تواند با حساسیت‏ها و انگیزه‏های دیگری نیز دنبال شود كه نمی‏توان از آن غافل شد. از جمله:

۱ ـ در قرن پیش توجه ا۱. دو قرن پیش اقتصاددانان برجسته جهان جدید به راه‏های ارتقای اقتصادی جلب شد. از نگاه آنان، ازدیاد جمعیت می‏توانست در حصول دستاوردهای اقتصادی، مخاطره‏آفرین باشد. بنابراین لازم بود خانواده‏ها را به كنترل جمعیت تشویق كرد اما چنین توصیه‏هایی غالباً قرین موفقیت نیست. پیشنهاد آنان طرح شعارهایی بود كه زنان را از قید خانه‏داری و مادری آزاد سازد. طرح شعار آزادی زنان و شركت فعال آنان در فعالیت‏های اقتصادی، می‏تواند اهمیت مادری را تحت‏الشعاع قرار دهد و میل آنان را به فرزندآوری كاهش دهد؛ چنان كه امروزه در كشورهایی چون كانادا با تولد اولین فرزند، مادران با بحران جدیدی مواجه می‏شود و ناگزیر باید میان شغل و مادری یكی را برگزینند؛ در حالی كه بسیاری از آنان مایل نیستند موقعیت اقتصادی خود را از دست بدهند. سلب مسئولیت از مردان در تأمین هزینه‏های خانواده نیز راه‏حلی است كه زنان را ناگزیر از روی آوردن به بازار كار می‏كند و به كاهش جمعیت منجر می‏شود. امروزه برخی كشورهای اروپایی با رشد منفی جمعیت و پدیده پیر جمعیت مواجه‏اند.

۲ ـ پیری جمعیت و كمبود جوانان جویای كار سلب شده است كه دولت‏های اروپایی حضور گسترده زنان در بازار كار را بیش از گذشته مدنظر قرار دهند. اگر در كنار این سیاست به سیاست جدید این كشورها در ترغیب زوج‏های جوان به داشتن فرزندان بیشتر نیز توجه كنیم، درمی‏یابیم كه مدل پیش گفته پیشنهادی اقتصاددانان اروپایی چندان هم موفق نبوده است. امروزه حضور جوانان مهاجر، به‏ویژه جوانان خاورمیانه در بازار كار این كشورها، زنگ خطری برای جهان مسیحیت و دنیای مادی قلمداد می‏شود. چند سال پیش مجله تایمز در مقاله‏ای با عنوان «خاورمیانه در قرن بیست و یكم» یادآور شد كه رشد روزافزون جمعیت خاورمیانه اسلامی در مقایسه با رشد منفی جمیعت اروپا به گونه‏ای پیش خواهد رفت كه در سال ۲۰۵۰ میلادی جمعیت مسلمانان جهان بر مسیحیان غلبه می‏یابد و این زنگ خطر بزرگی برای جهان غرب است. از اینجا می‏توان دریافت كه اشتغال زنان در سطح فراگیر آن گرچه به عنوان ضرورتی اجتماعی در جوامع پیر، عقلانی باشد، در جوامعی چون ایران كه به دلیل جوانی جمعیت (در تحلیل كارشناسان) با مشكل بیكاری گسترده مواجه است، از چنان اهمیتی برخوردار نیست و برخی صاحب‏نظران معتقدند كه كشورهای غربی در صددند اولویت‏های خود را بر تمامی جهان تحمیل نمایند.

۳ ـ حیات نظام سرمایه‏داری، به توسعه مصرف بسته است و مصرف بیشتر در گرو برخورداری مصرف كننده از درآمد كافی است. فراخوان بیشتر زنان به حضور در عرصه‏های اقتصادی در مدل اقتصاد سرمایه‏داری به غرض تحصیل درآمد بیشتر و لاجرم مصرف بیشتر است. پیامد دیگر حضور هرچه گسترده‏تر اقشار مختلف مردم در صحنه‏های اقتصادی، بالا رفتن عرضه در بخش نیروی انسانی وبه تبع آن، پایین آمدن نرخ كار است. بنابراین محصولات تولید شده با قیمت نسبتاً ارزان‏تری ارائه می‏گردد و رقابت صاحبان كالا و خدمات برای به‏دست آوردن بازار با ارایه محصولات ارزان‏تر رونق می‏گیرد. به یاد آوریم كه در اروپای قرن نوزدهم در حالی كه كارگران مرد از كارخانه‏ها اخراج می‏شدند، زنان به كمترین دستمزد و خدمات، جایگزین آنان می‏گردیدند. هم‏اكنون نیز بخشی از كارفرمایان ایرانی ترجیح می‏دهند با اخراج كارگران مرد كه طبق ضوابط قانونی تا ماهیانه دویست هزار تومان هزینه بر كارفرما تحمیل می‏كنند، زنان و دختران مجردی را به كار گیرند كه با كمتر از پنجاه هزار تومان دستمزد همان فعالیت را انجام می‏دهند و از قضا، طرفداران حقوق زنان در نهادهای دولتی و غیردولتی نسبت به تضییع حقوق زنان و اجرا نشدن قانون حداقل دستمزد و بیمه كارگری، سكوت اختیار كرده‏اند تا مبادا انگیزه كارفرمایان به جذب زنان در بازار كار، كم و رتبه ایران در احراز شاخص‏های توسعه زنان، كاهش یابد.

اینكه در این دیدگاه در كنار ترویج اشتغال رسمی زنان، نقش خانه‏داری آنان تحقیر می‏شود، هم به دلیل غیردرآمدزا بودن فعالیت خانگی میل به مصرف را به دلیل كمبود سرمایه كاهش می‏دهد و هم به این دلیل كه كارهای خانگی زن به كاهش مصرف خانواده می‏انجامد و این خود زنگ خطری برای سرمایه‏داری می‏باشد.

۴ ـ افزایش زنان تحصیل كرده و تغییر نظام ارزشی، مطالبات آنان را برای حضور در صحنه‏های اقتصادی افزایش می‏دهد و هر دولتی به ناچار باید پاسخگوی مطالبات مشروع شهروندان خود باشد. از این رو پیوسته میان رشد تحصیلات دختران و تقاضای ورود به بازار كار، نسبتی معنادار دیده می‏شود.

۵ ـ میل دولت‏ها به تسریع در دست‏یابی به شاخص‏های توسعه سبب می‏شود كه تمامی امكانات موجود از جمله پتانسیل زنان به عنوان نیمی از قوای فعال جامعه، به كار گرفته شود. امروزه حضور زنان در فعالیت‏های اقتصادی، خود نشان دهنده اهتمام دولت‏ها به پی‏گیری اهداف توسعه شمرده می‏شود.

●آثار و پیامدها

شاید ظاهرترین اثر اشتغال، احساس عزت مندی و ارزشمندی است. در صورتی كه شخص احساس كند فعالیتی مفید برای جامعه انجام داده یا مشكلی را برطرف نموده و یا در جریان تولید دانش و ارتقاء فرهنگ جامعه گام برداشته است، به چنین احساسی دست می‏یابد. گاه نیز احساس عزت‏مندی ناشی از تأثیرات فرهنگ مسلط است. در جایی كه احراز یك مسئولیت و مقام، ارزش به حساب آید، احساس عزت‏مندی منوط به احساس مشاركت در سازندگی اجتماع نیست؛ بلكه صرفاً با احراز پست به دست می‏آید.

●برخی از آثار اشتغال زنان به جنبه درآمدزایی آن بازمی‏گردد؛ از جمله:

۱ ـ امكان پشتیبانی اقتصادی آنان از خانواده فراهم می‏گردد. در اینجا زن، نقش معین همسر و یا سرپرست اقتصادی خانوار را (در صورت ناتوانی، طلاق و فوت همسر و یا عدم انجام مسئولیت اقتصادی توسط وی) عهده‏دار است. فعالیت زن، در فرض اول گرچه به بالا رفتن درآمدهای خانواده و برخورداری از تسهیلات رفاهی بیشتر می‏انجامد، اما ضرورتاً رضایت‏مندی و آرامش بیشتر را به ارمغان نمی‏آورد. احساس رضایت‏مندی منوط به برقراری نوعی تعادل میان امكانات و خواسته‏هاست. بنابراین اگر در فرض توسعه امكانات، سطح انتظارات نیز بالاتر رود، افزایش درآمدها صرفاً به حرص مصرف دامن زده است، نه به نشاط و لذت خانواده. در فرض دوم، اما فعالیت اقتصادی زن ضامن بقای خانواده است، به‏ویژه در شرایطی كه حمایت‏های دولتی ناكامی باشد و سیستم حمایتی دیگری از جمله حمایتهای خویشاوندی نیز موجود نباشد.

۲ ـ برخورداری از اقتدار اقتصادی و كم شدن وابستگی اقتصادی به همسر، سبب تغییراتی در روابط زن و مرد و سرپرستی خانواده می‏شود به گونه‏ای كه در شكل جدید، مرد كانون اقتدار خانواده و سرپرست آن نیست. این نكته به‏ویژه برای فمینیست‏ها حایز اهمیت است. در نگاه آنان، اشتغال زنان به استقلال اقتصادی می‏انجامد و قدرت اقتصادی زن، معادله قدرت سیاسی را در خانواده بر هم می‏زند و شكل جدیدی از خانواده متولد می‏شود كه مردسالار نیست. بنابراین می‏توان انتظار داشت كه كشمكش‏های خانوادگی نیز افزایش یابد، مگر آنكه فرهنگ مسلط نیز اشكال جدید روابط خانوادگی را به رسمیت شناسد.

۳ ـ استقلال مالی زن به كم شدن نگرانی از آینده منجر می‏شود كه از یك سو، آرامش‏بخش و از سوی دیگر مشكل‏ساز است.

قطع وابستگی اقتصادی و كم شدن احساس نیاز به همسر، آستانه تحمل‏پذیری را كاهش و میل به جدایی را با احساس مشكلاتی در زندگی زناشویی، افزایش می‏دهد.برخی آمار در كشورهای غربی نشان می‏دهد كه آمار طلاق در خانواده‏هایی كه زنان شاغل دارند تا چهار برابر خانواده‏های دیگر است.

---