دموکراسی عتیقه یی نو

هرچند دموکراسی غربی و شرقی, ایرانی و خارجی, باستانی و امروزی نداریم و همه دموکراسی ها دارای یک هویت هستند, اما نیاز است تا مقوله دموکراسی و اصول و اجزای آن به روشنی و به صورت تدریس گونه در اختیار مردم و جوامع در حال گذار به سمت دموکراسی قرار گیرد

هرچند دموکراسی غربی و شرقی، ایرانی و خارجی، باستانی و امروزی نداریم و همه دموکراسی ها دارای یک هویت هستند، اما نیاز است تا مقوله دموکراسی و اصول و اجزای آن به روشنی و به صورت تدریس گونه در اختیار مردم و جوامع در حال گذار به سمت دموکراسی قرار گیرد. مسلماً مطالبی که درباره دموکراسی نوشته یا قرائت می شود، برای همه ملت ها نباید یکسان باشد هرچند خود دموکراسی برای همه ملت ها دارای ماهیتی یکسان است.

به عبارتی دموکراسی برای ملت های آلمان و فرانسه در غرب و کشورهایی در شرق دارای ماهیتی یکسان است اما ملت های آلمان و فرانسه دارای دموکراسی هستند و به علت برخورداری از دموکراسی، اصول و جزییات آن را می شناسند و به دلیل برخورداری از جزییات دموکراسی این «ارزش» در وجود آن ملت ها نهادینه شده است. اما دیگر مردمی که خواهان دموکراسی هستند و خواسته آنها یک صورت کلی از دموکراسی است که جزییات در پس صورت کلی پنهان است، پس به همین خاطر باید جزییات این ارزش یک به یک شمارش شود و ماهیت این ارزش مورد تحلیل واقع شود تا گذار و انتخاب برای این ملت و دیگر ملت ها آسان تر صورت پذیرد و در آینده دچار نظام های دسپوتیست با عنوان های دموکراسی و دموکراتیک نشوند. اگر مطلبی تحت عنوان دموکراسی در یک روزنامه فرانسوی کار شود و در آن مطلب نویسنده تلاش داشته باشد وجود حزب مستقل و اقتصاد آزاد را برای رفاه هر چه بیشتر شهروندان تشریح کند، شاید تا حدودی آن مطلب غیرضروری و حتی لوث شود.

اما مطمئناً در جوامعی که از نعمت و ارزش دموکراسی محروم هستند، فلاسفه، روشنفکران و اهالی قلم باید اول به ملت خود شرح دهند که یکی از اصول دموکراسی وجود احزاب مستقل است و احزاب مستقل دارای چه نیروی بالفعلی برای ارتقای سطح کیفی و کمی زندگی افراد یک جامعه هستند. همچنین اقتصاد آزاد و غیردولتی چگونه می تواند رفاه مادی و مالی و در همین راستا رشد و بالندگی یک ملت و کشور را به همراه داشته باشد. پیش از اینکه بخواهیم اصول و فواید دموکراسی را برشماریم باید نگاهی گذرا به تاریخچه دموکراسی داشته باشیم که هرچند این نگاه اجمالی باشد، ما را برای شناخت و بهره برداری از اصول و جزییات این ارزش یاری خواهد رساند. باید به جد متذکر و یادآور شد که مقوله و ارزش دموکراسی مدیون جمعی از اهالی فلسفه است که تا پیش از ظهور سقراط «سوفیست» نامیده می شدند. سوفیست و فیلسوف هر دو عنوان دارای معنای واحدی و آن «دوستدار خرد» است. سوفسطاییان که در اول تحت عنوان «شاعر سوفیست» در تاریخ ظهور کرده بودند، رفته رفته میان خود و شاعران فاصله ایجاد کردند و با بررسی علمی قضایا و موضوعات از زبان و نظم رمز و رازآلود دوری جستند.

از مهم ترین موضوعاتی که نظر سوفیست ها را به خود جلب ساخته بود سیاست، نهادهای اجتماعی و ارزش های مادی و معنوی انسان ها و برای انسان ها بود. دموکراسی توسط سوفسطاییان به خصوص سوفیست های آتنی بنیان گذاشته شد و رفته رفته در وجود اهالی دولت شهر آتن و دیگر مردم دولت شهرها همسو با آتن ریشه دوانید و نهادینه شد. «پروتاگوراس»۱ می گفت؛ «انسان مقیاس همه چیز است.» به علت انحراف برخی از سوفسطاییان از اصول اخلاقی و استفاده سوء از «استدلال» پس از اینکه سقراط در تاریخ عرض اندام کرد، خود را فیلسوف نامید. هر کس از اهالی فلسفه چه با عنوان فیلسوف و چه با عنوان سوفیست به علت غالب بودن بر استدلال از این توانایی برخوردار است تا با مغلطه نعل را وارونه بزند و موضوع را به سود خود مورد بهره برداری قرار دهد. در طول تاریخ فیلسوف ها از این نوع بازی ها بسیار انجام داده اند که مهم ترین این مغلطه اندازان خود سقراط و شاگردش افلاطون و شاگرد شاگردش ارسطو هستند. سقراط، افلاطون و ارسطو شدیدترین مخالفت را با دموکراسی در گفتار و نوشتار خود بر جا گذاشتند. هر چند افلاطون تلاش دارد در «جمهور»۲ سیمای یک جامعه بسته اما معتدل را ارائه دهد، اما وقتی به کنه و ذات جامعه و قهرمان ایشان مراجعه می کنیم، می بینیم «استالین» در آن پشت خوابیده است.

اما چرا با وجود سوفیست های بزرگی چون «تالس»۳، «پیتاگوراس»۴ (فیثاغورث)، «پارمنیدس»۵، «هراکلیتوس»۶ و «دموکریتوس»۷ که به فلسفه و فلسفه سیاسی و دیگر علوم خدمت بسیار بزرگی کردند و دموکراسی را نیز بنیان گذاشته اند همچنان سوفسطاییان دچار بدنامی هستند؟ این بدنامی ریشه در فلسفه های سقراط، افلاطون و ارسطو دارد. در جمهور افلاطون «تراسیماخوس» به عنوان یک سوفیست با یک چهره اهریمنی قد علم می کند و می گوید؛ «زور حق است و حق به جانب کسی می رود که صاحب زور است.» در همین هنگام سقراط شنل «سوپرمنی اش» را در جهت باد موافق به اهتزاز درمی آورد و در قامت یک ابرمرد برای نجات بشریت از چنگال سوفسطاییان قیام می کند.

اما این سه فیلسوف (سقراط، افلاطون و ارسطو) فراموش می کنند یا می خواهند که فراموش کنند که همان جامعه باز دولت شهر آتن که فرصت حیات بهتر و فرصت بنای آن دستگاه های بزرگ فلسفی را به آنها داده، نتیجه تلاش و ممارست و فکر همان سوفسطاییان بوده است. آن چیزی که مسلم است فیلسوف ها جامعه باز را به وجود نیاورده بودند بلکه در جامعه باز به وجود آمده بودند و با رجوع به اسناد موجود فیلسوف ها مخالف جامعه باز بودند. بهترین اسناد برای اثبات این ادعا کتاب های جمهور افلاطون و «سیاست»۸ ارسطو است. اما دموکراسی چه بود، چه فلسفه یی بود، چه نظامی بود و چه می خواست، که سقراط، افلاطون و ارسطو برای نجات بشریت به مخالفت با آن به پا خاسته بودند؟ دموکراسی یعنی «مردمسالاری» بدون پسوند و بدون پیشوند. اما نیاز است برای روشنی هر چه بیشتر و برای جلوگیری از استفاده های سوء این جمله بسط و آنالیز شود. اصطلاح دموکراسی از ریشه لغت یونانی «دموس» به معنای «همه مردم» است. به کارگیری شیوه دموکراسی برای اداره جامعه و مشارکت مردم در امور حکومتی برای نخستین بار در قرن ششم پیش از میلاد توسط مردم دولت شهر آتن به کار گرفته شد. دموکراسی نخستین در میان مردم دولت شهر آتن شارح این عقیده بود؛ «باید همه مردم در تصمیم گیری برای اداره امور همگانی شرکت داشته باشند.» معنای «همه» در دموکراسی نخستین آتنی محدودتر از آن چیزی است که امروز نظام های دموکراتیک به آن عمل می کنند.

دموکراسی های امروزی از نظر عملی بیشتر به معنی همه مردم نزدیک هستند و به آن عمل می کنند. در دولت شهر آتن و دیگر دولت شهرهای یونانی که دارای حکومت های دموکراتیک بودند، زنان و بردگان دارای حق رای و دخالت در امور همگانی نبودند و شاید مردان طبقات پایین اجتماع نیز دارای اختیار عمل چندانی نبودند و معنای همه، به مردان و بیشتر به مردان طبقات بالای اجتماع تعلق می گرفت. البته باید متذکر شد دموکراسی باستانی یونان با دموکراسی امروزی در تضاد و تقابل نیست بلکه دموکراسی امروزی نوع کمال یافته دموکراسی باستانی است، والا بهترین و بزرگ ترین خصیصه یی که در دموکراسی یونان باستان وجود داشته و دموکراسی امروزی نیز آن را حفظ کرده، محدود ساختن رهبران سیاسی جامعه هم از لحاظ سلطه و نفوذ اجتماعی و هم از لحاظ مدت زمان زمامداری است.

البته باید در اینجا گامی فراتر گذاریم و محدودسازی رهبران سیاسی را نه فقط یک ویژگی بسیار ارزنده برای دموکراسی بدانیم بلکه باید «جوهره دموکراسی» نامید چون اگر یک زمامدار از دو جنبه ذکرشده یعنی نفوذ اجتماعی و مدت زمان زمامداری سیاسی محدود و مقید باشد دیگر شاخصه های دموکراسی به صورتی خودجوش و تصاعدی در جامعه رشد خواهند کرد. پس همان گونه که ما در دانش منطق دارای اصل الاصولی هستیم و این اصل الاصول به ما می گوید؛ حمل شیء بر نفس ضروری است (هر چیز یک چیز است) در دانش و فلسفه دموکراسی نیز اصطلاح جوهره دموکراسی را نیز باید اصل الاصول دموکراسی نامید.

در روش دموکراسی باستانی یونان همه مردم گرد هم می آمدند و مستقیم قوانین جامعه را وضع و مشکلات جامعه را برطرف می ساختند و امور اجرایی و پست های سیاسی و... را به نوبت میان خود تقسیم می کردند این روش از دموکراسی «دموکراسی مستقیم» نام گرفت. در دموکراسی های امروزی مردم با انتخاب جمعی از نمایندگان به عنوان نمایندگان پارلمان یا مجلس قانونگذاری و انتخاب رئیس جمهور اگر نظام پارلمانتاریسم نباشد به صورت مستقیم در قانونگذاری و اجرای قوانین دخالتی ندارند بلکه نمایندگان پارلمان وظیفه قانونگذاری و رئیس قوه مجریه وظیفه اجرای قوانین را برعهده دارند. این روش از دموکراسی یا دموکراسی های امروزی «دموکراسی غیرمستقیم» نام دارد. شکل گیری دموکراسی براساس فردباوری و اصالت حقوق فرد است. سبک دموکراسی واضع این اصل است که فرد محق است در امور عمومی اجتماع دخالت داشته و ابراز عقیده چه با زبان و نوشتن و چه با رای داشته باشد. حقوقی که دموکراسی برای فرد قائل است و آنها را می توان از شاخص های دموکراسی نام برد، عبارتند از؛

۱) آزادی بیان، عقیده و قلم

۲) آزادی اجتماع و اعتراض به صورت برپایی میتینگ و تظاهرات برای کسب مطالبات و رفع نیاز

۳) ایجاد تشکل، به معنای تاسیس حزب، اتحادیه، انجمن،... مستقل از دولت

۴) آزادی آمد و شد (درون کشوری و برون کشوری)

۵) ایمنی در برابر بازداشت های خودسرانه

۶) در صورت متهم شدن، داشتن حق وکیل و حق دادگاهی مستقل و علنی

۷) برابری همه شهروندان در برابر قانون.

به عبارتی روشن تر وضعیت و شاخصه هایی چون اقلیت، قومیت، مذهب، زبان و عقیده اهمیتی نداشته باشد و حقوق شهروندی به تمام و کمال در اختیار تمامی افراد یک جامعه قرار گیرد ۸- برپایی انتخابات آزاد و مخفی ماندن رای شهروندان. افراد و گروه ها چه موافق و چه مخالف بتوانند در این انتخابات کاندیدا داشته باشند و بتوانند در مبارزه انتخاباتی شرکت کنند.۹- اقتصاد غیردولتی و آزاد و فرصت برابر برای فعالیت و رقابت اقتصادی برای تمامی شهروندان یک کشور.

این موارد اخص موارد مهمی است که برای حقوق فردی در یک جامعه باز می توان نام برد. حکومت دموکراسی، حکومت اکثریت مردم است و بر اساس این اصل در نظام های دموکراتیک این اصل اساسی برقرار است «چون دولت و حکومت ناشی از ملت است پس باید در برابر ملت پاسخگو باشد.» این اصل، این عقیده را تشریح و ترویج می کند که مردم دارای شعور سیاسی اجتماعی هستند و از این حق برخوردارند تا بر عملکردها و وظایف دولت و حکومت نظارت داشته باشند. نظارت در جوامع دموکراتیک به گونه های متفاوتی انجام می پذیرد که از آن جمله می توان به نظارت سه قوه بر همدیگر، نظارت پلورالیستی یا نظارت شوراها و نهادهای مدنی بر عملکرد دولت و حکومت و نظارت مطبوعات اشاره داشت.

قیصر کللی

پی نوشت ها؛

۱- پروتاگوراس، سوفیست مشهور یونانی از اهالی آبدرا، قرن پنجم پیش از میلاد

۲- جمهور، مهم ترین اثر افلاطون

۳- تالس، از اهالی ایوینا در آسیای صغیر، قرن هفتم پیش از میلاد

۴- پیتاگوراس یا فیثاغورث، قرن ششم پیش از میلاد

۵- پارمنیدس، قرن پنجم پیش از میلاد، وی تغیر و صیرورت را توهم می دانست.

۶- هراکلیتوس، قرن ششم پیش از میلاد، ایشان معتقد به تغیر و صیرورت بود. وی معتقد بود هرچیز از آتش به وجود آمده و در پایان تمامی اشیا به آتش مبدل خواهند شد. «این جهان را هیچ یک از خدایان یا آدمیان نساخته است، بلکه همیشه بوده و اکنون هست و همواره آتشی زنده خواهد بود. همه چیز به آتش مبدل می شود و آتش به همه چیز.»

۷- دموکریتوس، قرن پنجم پیش از میلاد، واضع نظریه اتم.

۸- سیاست، پس از ارگانون (منطق) مهم ترین کتاب ارسطو محسوب می شود.