غربت قرآن در جوامع اسلامی

گفت وگو با دکتر سید یحیی یثربی, مفسر قرآن

سیدیحیی یثربی، استاد بازنشسته دانشگاه علامه طباطبایی دارای آثار متعدد در حوزه فلسفه و عرفان اسلامی است و طی سال‌های اخیر اهتمامی ویژه به نقد سنت‌های فلسفی و عرفانی داشته و به مباحث قرآنی و تفسیر قرآن روی آورده است.

او که تاکنون دوره‌ای هفت جلدی از تفسیر عقلی ـ ‌کاربردی قرآن کریم با عنوان «تفسیر روز» را منتشر کرده ، معتقد است در هر دورانی، انسان‌ها حساسیت‌هایی دارند و آنچه امروز انسان‌ها به دنبال آن هستند، زندگی مسالمت‌آمیز است و در عین حال امروز انسان‌ها به دنبال عدالتند. با نشان‌دادن معجزه اسلام در عملی‌کردن زندگی مسالمت‌آمیز و توأم با عدالت و محبت است که می‌توان جایگاه اسلام را در جهان امروز تثبیت کرد و سیره واقعی نبی اکرم(ص) را به جهانیان شناساند.

به نظر شما انسان امروز چگونه می‌تواند با پیامبر اسلام(ص) نسبتی بیابد و چه موانعی بر سر راه نسبت یافتن این انسان با پیامبر اکرم(ص) وجود دارد؟

یکی از مشکلاتی که مسلمانان به مرور زمان به آن دچار شده‌اند و مشکلی بسیار اساسی است، فاصله گرفتن از شخصیت رسول اکرم(ص) است؛ پیامبری که شخصیتش مطابق وحی و ادب شده و تربیت شده وحی است. این مشکل، فاصله گرفتن از قرآن و وحی را هم در بر می‌گیرد؛ قرآنی که برای تعلیم، هدایت و اداره زندگی ما آمده، اما متأسفانه خیلی بندرت به قصد یاد گرفتن چیزی، به آن توجه می‌شود و در واقع میان ما و قرآن فاصله افتاده است.

تفاوت قرآن کریم با کتاب‌های آسمانی دیگر در این است که معجزه‌ای جاویدان است؛ بنابراین باید برای مردم تمام دوره​ ‌ها سخن داشته باشد و حساسیت‌های همه مردم در آن لحاظ شده باشد. این ما هستیم که باید قرآن و پیامبر اسلام(ص) را به جهان معرفی کنیم و این معرفی از طریق تاکید بر اعجاز قرآن در فصاحت و بلاغت آن میسر نمی‌شود.

امروزه مردم دنیا حساسیت‌هایی دارند و اگر می‌خواهیم از قرآن و سنت نبی مکرم اسلام(ص) بهره بگیریم، از یک سو باید فاصله‌ای را که با خود پیامبر(ص) و قرآن داریم، کم کنیم و از سوی دیگر باید فهم‌مان در سطح فهم انسان امروز باشد و حساسیت‌های او را درک کنیم، بنابراین بر ماست که با مراجعه به رهنمودهای قرآن و سنت پیامبر(ص) راه درست توجه به این حساسیت‌ها را دریابیم و در عمل به کار گیریم.

حساسیت‌هایی که از آن سخن می‌گویید در چه مسائلی وجود دارد و اسلام و قرآن در این موارد به چه نکاتی اشاره کرده و چه امکان‌هایی را می‌تواند پیش روی انسان امروز قرار دهد؟

اگر بخواهم به چند مورد از این حساسیت‌ها اشاره کنم باید بگویم یکی از این حساسیت‌ها درست‌اندیشی است. مورد دیگر ارج و اعتبار انسان است. مسأله قدرت و مدیریت اختلاف و در نهایت زندگی مسالمت‌آمیز توأم با عدالت و محبت از دیگر حساسیت‌های عمده انسان امروز است. در مورد درست‌اندیشی یا به تعبیر دیگر روشن‌اندیشی باید بگویم که تمام فلاسفه و متفکران دو قرن اخیر دنیا، بر منطق، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی متمرکز شده‌اند و قرآن در این باره بهترین رهنمودها را دارد.

قرآن در زمینه روش اندیشه چگونه می‌تواند به ما کمک کند و آیا در این زمینه واقعا می‌توان از قرآن استفاده کرد؟

ما مسلمانان، متأسفانه به خاطر عقب‌افتادگی‌مان در علوم انسانی و نداشتن فهم روز، حتی خودمان از نکته‌ها و رهنمودهای قرآن در این زمینه‌ها بی‌خبریم تا چه رسد به این که بتوانیم در این مورد به دنیا چیزی بگوییم. ما هنوز منطق ۲۰۰۰ سال پیش یونانی را اصیل‌ترین منطق دنیا می‌دانیم و هنوز می‌خواهیم با جنس و فصل به دنیا بگوییم که هر چه را شناختید با جنس و فصل بشناسید.

این مشکل ما مسلمانان است و اگر از این مرحله گذر کنیم، می‌توانیم امیدوار باشیم که با راهنمایی قرآن، روشنفکران جهان در برابر روشنفکران مسلمان زانو بزنند، اما متأسفانه الان شرایط به گونه‌ای است که روشنفکران مسلمان، مرعوب و مقلد روشنفکران و فیلسوفان غرب هستند؛ بنابراین روشن‌اندیشی یکی از حساسیت‌های انسان امروز و ضرورت‌های کنونی است که باید از سوی ما مسلمانان مورد توجه جدی قرار گیرد و باید پیشگامی دین اسلام را در این زمینه نشان دهیم.

آیا مقصود شما از ارج و اعتبار انسان در جهان معاصر، همان اومانیسم حاکم بر جهان غربی است؟ اگر آری، با توجه به اختلاف مبانی اسلامی با این اومانیسم، چگونه مسلمانان می‌توانند به نقطه‌ای مشترک در این زمینه با انسان غربی برسند؟

البته مقصود من پذیرش رویکرد اومانیستی نبود، اما امروز دنیا دم از حقوق انسان‌ها می‌زند و هر چند در هیچ جایی از دنیا این حقوق بدرستی رعایت نمی‌شود، ولی همه قبول دارند که این حقوق چیز مهمی است.

نکته: با نشان‌دادن معجزه اسلام در عملی‌کردن زندگی مسالمت‌آمیز و توأم با عدالت و محبت است که می‌توان جایگاه اسلام را در جهان امروز تثبیت کرد و سیره واقعی نبی اکرم(ص) را به جهانیان شناساند

آمریکا، اروپا و همه کشورهای جهان این را قبول دارند، اما نه این که چون آن را مهم می‌دانند، خودشان کاملا آن را رعایت کنند؛ آنها هم بشرند و تا حدودی این امور را رعایت می‌کنند، اما ما باید از آنها پیش بیفتیم. در واقع آزادی انسان، آزادی اندیشه و آزادی اجتماعی و سیاسی انسان‌ها باید در جهان اسلام به گونه‌ای تنظیم شود که به دنیا نشان دهد این یکی از معجزات دین ماست.

آیا به نظر شما وضع فعلی این حقوق در جهان اسلام مطلوب نیست؟

ما می‌بینیم کشورهای اروپای مسیحی چند دهه است که به همدیگر گلوله نینداخته‌اند، ولی ما روزی را نداریم که یک مسلمان، خون مسلمانی را نریزد. مصیبت از این بالاتر نیست که هر روزه خون زنان و کودکان مسلمان در پاکستان، افغانستان، عراق، سوریه و دیگر کشورهای اسلامی ریخته می‌شود.

دنیای امروز با این وضع، دیگر به اسلام و قرآن به دیده یک معجزه نگاه نمی‌کند و حتی دشمنان ما با بهره‌برداری منفی از این ماجراها دست به تبلیغات سوء می‌زنند و روز به روز کار را برای ما سخت‌تر خواهند کرد.

به نظر می‌رسد این مسأله به سومین موردی که شما مطرح کردید، یعنی معضل قدرت و مدیریت حل اختلاف بازمی‌گردد و باید مشکلات امروز جهان اسلام در این زمینه با عطف توجه به همین مدیریت‌کردن اختلافات حل و فصل شود.

بله همین طور است. یکی از مشکلات دنیای امروز و حساسیتی که انسان امروز دارد، مسأله قدرت است. ما باید در مورد جایگاه قدرت و چگونگی جابه‌جایی آن فکر کنیم. در بسیاری از کشورها انتخابات برگزار می‌شود و فرد و جریان پیروز، همچنان از حضور و کمک سایر جریان‌ها استفاده می‌کند و بهره‌مند می‌شود؛ اما در کشورهای اسلامی هنوز مشکل اصلی قدرت است و از هیچ اقدام و رفتاری برای غالب شدن فروگذار نمی‌شود تا جایی که باید گفت آنچه در برخی از این کشورهای منطقه در جریان است، موجب آبروریزی اسلام در دنیای امروز است.

اختلاف عقیده در همه جای جهان وجود دارد، اما چه کار باید کرد که این اختلافات به آنچه الان شاهد آن هستیم منجر نشود و چه مواردی از تعالیم اسلامی می‌تواند در این زمینه، الگویی برای رفتار ملت‌های مسلمان ارائه دهد؟

بله، در همه جوامع اختلاف هست؛ اما متفکران و گردانندگان جامعه این اختلافات را به مسیرهای درست هدایت و حل می‌کنند، اما متأسفانه در بین ما مسلمانان وزیر با وزیر، دولت با ملت، ملت با دولت، این دولت با دولت قبلی، آن دولت با دولت همسایه، این ملت با ملت همسایه، همه با هم اختلاف داریم.

این در حالی است که نص صریح قرآن می‌گوید اگر دو گروه از مؤمنان با هم اختلاف داشتند نباید بقیه ساکت بنشینند و باید مشکل این اختلاف را حل کنند؛ ولی ما در دنیای امروز، نتوانسته‌ایم نشان دهیم که اسلام چیزی به ما یاد داده است.

در سرما و گرما، هزاران مسلمان در بیابان و خیابان زندگی می‌کنند؛ چرا؟ به خاطر همین اختلافات. هزاران مسلمان گرسنه‌اند. چشم هزاران بچه‌ مسلمان گریان است و این اسباب شرمندگی ما و اسباب ضعف و وهن اسلام در دنیای امروز است.

به نظر می‌رسد در این شرایط باید زندگی توأم با عدالت و محبت، که شما به عنوان یکی از حساسیت‌های انسان امروز نیز آن را برشمردید، محور اندیشه و عمل قرار گیرد و این چیزی است که همواره مورد توجه و تأکید اسلام نیز بوده است.

همچنان که در ابتدای صحبت‌هایم گفتم، در هر دورانی انسان‌ها حساسیت‌هایی دارند و الان نمی‌توان از اعجاز بیانی قرآن برای جذب انسان‌ها به اسلام و قرآن استفاده کرد. آن چه امروز انسان‌ها به دنبال آن هستند، زندگی مسالمت‌آمیز است و در عین حال امروز انسان‌ها به دنبال عدالتند.

با نشان‌دادن معجزه اسلام در عملی‌کردن زندگی مسالمت‌آمیز و توأم با عدالت و محبت است که می‌توان جایگاه اسلام را در جهان امروز تثبیت کرد و سیره واقعی نبی اکرم(ص) را به جهانیان شناساند؛ البته هنوز در جوامع ما تبعیض وجود دارد. زندگی‌های ما با هم فاصله دارند. هنوز به همدیگر راست نمی‌گوییم. هنوز خبر از دزدی، اختلاس و محکوم‌کردن همدیگر است؛ که همگی اسباب وهن اسلام و تشیع است.

امیدوارم مسئولان جامعه به برکت باطن محمد(ص) این نکته را درک کنند که در دنیایی زندگی می‌کنیم که کوتاه‌ترین و آهسته‌ترین صداها با بلندترین طنین در سطح جهان منعکس می‌شوند. پس به حساسیت‌های دنیا توجه کنیم و اسلام را براساس این حساسیت‌ها، با عمل و نه با زبان، معرفی کنیم.

سیدمهدی موسوی