یک تار از هنر, یک پود از عشق

گره بر گره, خطی بر خط دیگر بوم نقاشی هزار تار پشمی, رنگ ها بر تخته رنگ ابریشمی این راز هنر ده هزار ساله ای از قالی های خوش رنگ و روی ترک باف ارس تا باغ های هزار نقش فارس باف کویر کاشان از آسمان هزار ستاره بختیاری تا ترنج های در هم فرو رفته مورد بیرجند است

موزه هنرهای زیبای مجموعه فرهنگی، تاریخی کاخ موزه های سعدآباد تهران به تازگی شاهد گلستانی از نفیس ترین قالی های ایرانی بود. برترین طراحان با برترین آثارشان برای دومین بار دور هم جمع شدند تا نشان بدهند که هنوز هم فرش ایرانی اگر چه در رقابت با نمونه های ارزان قیمت چینی، ترک و پاکستانی رونق بازارش را چون گذشته دور و دیر ندارد اما هنوز شکوه هنر ایرانی را به نمایش بگذارند. ۲۰ تن از استادان و طراحان فرش از چهار مرکز فرش بافی در ایران یعنی اصفهان، قم، کاشان و تبریز برترین آثار خود را آورده اند تا بگویند آن چنان که تاریخ شهادت داده است فرش ایرانی هنر برتر است. به اعتراف همه منابع تاریخی از عصر کهن تا کنون قالی ایرانی یکی از منحصر به فردترین هنرهای ایرانی بود. پازیرک قدیمی ترین نمونه فرشینه ای که در جهان یافت شده نشانی از جریان خون آریایی در این هنر دارد تا دوران اسلامی. آثاری چون فتوح البلدان بلاذری در توصیف قالی بزرگی به نام بهارستان می نویسند که در فتح تیسفون به دست مسلمانان افتاد. این هنر در سال های بعد به ویژه در دوره صفویه به اوج خود می رسد. شاردن سیاح معروف فرانسوی از هنر دست ایرانیان و نمونه های فاخر فرش های ایرانی که در دربار شاهان صفوی و در سفرش از تبریز تا اصفهان نام می برد و نشستن بر آنها را مانند ایرانی ها راحت تر از نشستن بر صندلی ها می داند. تاورنیه نیز از این هنر نام برده است و از اوج این هنر در تبریز، اصفهان و کاشان می گوید.

آنچه در این مدت در موزه هنرهای زیبای سعدآباد به چشم می خورد تنها لچک ترنجی در وسط و گل هایی در هم پیچیده نیست. ۲۰ تن از بهترین طراحان فرش آمده اند تا دنیایی عجیب در مقابل چشمان هر کدام بگذارند. قالی شناس هم که نباشی پای هر یک از این قالی ها دمی توقف می کنی و بی اختیار گم در جذبه هزار گره در هم می شوی. امروز از رنگ های تند و زنده فرش های خانه مادربزرگ ها خبری نیست. اگر چه چند فرش با همان رنگ ها هم به چشم آیند، اما بیشتر آنها با رنگ های ملایم صورتی و کرم بافته شده اند.

بیست استاد هنرمند در این نمایشگاه حضور دارند. سبک و سیاق و کارهای هر کدام با دیگری متفاوت. قالی های شکار گاهی، تابلو فرش ها و قالی های شاه عباس و اصفهان با ترنج های اخرایی سرخ که سر در هم آورده اند در کنار فرش های پر از گل تبریز نشسته اند.

نخستین فرشی که در ابتدای این نمایشگاه نظر هر بیننده ای را جلب می کند قالی نفیسی به لحاظ رنگ، طرح، جنس و قیمت است.قالی سه در چهاری با زمینه سرمه و گل های سرخ و اناری. این فرش متری سی میلیون تومان قیمت گذاری شده است. فرش بافت ظریف و رج شمار بالایی دارد طوری که ضخامت آن بیشتر شبیه پارچه است تا فرش. بافندگان این فرش روزی سی هزار تومان مزد گرفتند. نمایشگاه نفیس ترین فرش های ایرانی که توسط بخش خصوصی برگزار می شود، در دومین تلاش خود سعی کرده است گلچین بهترین آثار استادان صاحب نام را به نمایش بگذارند. هرچند که در این گلچین جای آثار برخی از هنرمندان صاحب نام و قطب های دیگر فرش ایران خالی است، اما هر چه هست در نوع خود بهترین است.

دبیر این نمایشگاه سعید محمد زاد اکبری درباره نمایشگاه توضیح می دهد:«اولین دوره جشنواره بهمن ماه سال گذشته با هدف معرفی استادان و فرش های برتر برگزار شد. آن نمایشگاه به دلیل نخستین تلاش با ایراداتی همراه بود که تلاش کردیم تا این نمایشگاه را با کیفیتی بهتر برگزار کنیم.»

سرمای هوا به خصوص بارش برف و همزمانی برگزاری آن با جشن های پیروزی انقلاب اسلامی مهم ترین اشکال نمایشگاه اول بود: «امسال با همکاری مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد تلاش کردیم نمایشگاه را یک ماه زودتر آغاز کنیم.»

بسیاری از این فرش ها برای بار نخست به نمایش در آمده است و تا کنون کسی آنها را ندیده است. اکبری درباره نحوه انتخاب هنرمندان و آثارشان توضیح داد: «سابقه و شهرت هنرمندان شاخص انتخاب بود. این هنرمندان که متأسفانه انگشت شمار هم هستند جزو هنرمندان تراز اول هستند. البته در این انتخاب قطعا جای برخی از استادان که در مناطق دیگر بودند خالی است، اما سعی شده است که بهترین ها در این نمایشگاه حضور داشته باشند.»

نمونه ای این برترین ها حضور آثار فیض الله صفدرزاده طراح اصفهانی قالی مسجد امام اصفهان است. قالی که هر بیننده ای را مدت های زیاد در جذبه خود فرو می برد. این قالی که یکی از زیباترین قالی های ایرانی است، نقش بخشی از گنبد مسجد امام اصفهان است. در این فرش که طول آن ۵/۵ متر و عرضش ۱۰/۲ است کاشی کاری منحصر به فرد مسجد با پرسپکتیو کامل طرح شده است. طراحی این فرش دو سال به طول انجامیده و در ۵/۱۱ متر مربع بافته شده است.

حقیقی در باره ارزش مادی این فرش می گوید: «برای طراحی این فرش مدت ها به میدان نقش جهان می رفتم، مقابل مسجد می ایستادم، عکاسی می کردم و ریزه کاری هایی مثل نقش کاشی ها را که در عکس پیدا نبود می کشیدم. بعد از آن که طرح اولیه را آماده کردم، آقای حفیظی که طراح قالی است، طرح من را به نقش قالی تبدیل کرد و بعد از آن زهرا اسماعیلی به مدت ۲ سال آن را بافت. به نظر من تلاش هایی که ما برای بافت این فرش کرده ایم، غیر قابل قیمت گذاری است.»در این اثر، بیش از ۲ هزار رنگ مورد استفاده قرار گرفته است. حقیقی می گوید: «تنها با استفاده از ۱۰۰ نوع رنگ آبی در این فرش توانستیم پرسپکتیو را مشخص کنیم.»در این فرش ۲۲ هزار رج، از پشم بافته شده و تمام الیاف به کار رفته در آن با استفاده از گیاهان، رنگرزی شده است. بافت فرش یادشده که قرار است به آستان قدس رضوی اهدا شود، سال ۱۳۷۲ به پایان رسیده است. از این هنرمند قالی های دیگری نیز به نمایش در آمده که می توان به یکی از مناره های مسجد و کاشی کاری آن اشاره کرد. مرکز ملی فرش ایران تمام تلاش خود را برای حفظ تجربیات استادکاران سنتی فرش و انتقال این اطلاعات به نسل جوان به کار می بندد، چرا که زنده نگه داشتن جنبه هنری فرش مهمترین عامل رشد اقتصادی آن به شمار می آید.

درست روبه روی فرش های این استاد تابلوفرش هایی از مینیاتورهای استاد محمود فرشچیان قرار دارد. ستار عالی نسب طراح این تابلو فرش ها با لهجه شیرین تبریزی می گوید: این تابلو فرش ها با مجوز رسمی از استاد فرشچیان طراحی و بافته شده است. وی به تابلویی اشاره می کند و می گوید: این یکی از آخرین کارهای استاد که براساس شعری از خیام طراحی شده است. افسوس که نامه جوانی طی شد/ وان تازه بهار زندگی دی شد/ آن مرغ طرب که نام او بود شباب/ فریاد ندانم که کی آمد و کی شد. هنوز به طور کامل نشان داده نشده است اما به لطف خود استاد فرشچیان طرحش در اختیار ما قرار گرفته تا بر قالی نقش ببندد.

رباعی خیام و هنر دست محمود فرشچیان گذر ایام را بر متن باغ فرش ایرانی نقش زده است لابه لای تار و پود ابریشمین جای گرفته است.« دفترچه ایام »با تصویری از جوانی، هزاران رنگ زنده و شاد دارد. ورقی بهاری از گلستان شاد که:می در بر و معشوق به کام است مرا/ سلطان جهانم به چنین روز غلام است مرا. اما عمر شباب مانند بهار دو روز است و چشم برهم زدی صفحه ورق خورده است. صفحه بعدی این دفترچه هزار برگ صفحه خاکستری و زمستانی پیری و گذر ایام است و زمان.

فرش هایی از نایین با طرح های گنبد مسجد شیخ لطف الله در کنار فرش های بختیاری و طرح های منحصر به فرد قالی کاشان و تبریز بازدید کننده را محصور می کند.

در این میان اما هستند استادانی که هنرشان هست و خودشان اما... .جای خالی احمد عماد و رسام عرب زاده با قالی هایشان پرشده است. قالی های آنان را درکنار هم در سالن اصلی موزه آویخته اند. عماد پایبند به اصول طراحی فرش ایرانی با رنگ های اصیل و دیگری پیرو مدرن ترین اصولی که می تواند به ذهن خطور کند. رسام عرب زاده با فرشینه های نقاشی های مدرن می ماند تا آنچه ما از فرش در ذهن گنجانده ایم. در بالای فرش عقابی بافته شده که بالای سر اسکلت هایی در حال پرواز است. پایین تر در بخشی از فرش قسمتی از گل های قالی و در بخش دیگری نقاشی های مینیاتور.

عرب زاده برای اولین بار حاشیه را از کناره فرش بیرون آورد و در فضا های دیگر فرش گنجاند.

نمایشگاه نفیس ترین قالی های ایرانی برای پاسخ به نیاز توجه به این صنعت هنر و نشان دادن توانایی های هنرمندان ایرانی برگزار شده است. شاید مهمترین دستاوردش به غیر از این که فرش های ارزشمند را به نمایش بگذارد و استادان را در کنار هم قرار دهد نکته دیگری باشد. کارشناسان علمی، دانشگاهی و هنری فرش در جشنواره قالی های نفیس ایران جمع شدند تا هیأت علمی این جشنواره را برای سال آینده تشکیل داده و اساسنامه ای برای برگزاری جشنواره هایی در سال های آتی را تنظیم کنند.

این اولین بار است که هیأتی علمی از کارشناسان هنری در کنار نمایشگاهی قرار دارند. در این هیأت کارشناسان مختلف فرش و نمایندگانی از دست اندرکاران فرش قرار می گیرند و بخش خصوصی در جهت علمی و کارشناسی کردن نمایشگاه های فرش قدم برمی دارد. مصطفی چیت ساز در این باره می گوید: تا به حال هیچ نمایشگاهی در بخش های دولتی و خصوصی نتوانسته است بخش دانشگاهی و هنری را دور هم جمع کند و به نتایجی برسند و کار را ادامه دهند. من در تمام نشست های این چنینی حضور داشته ام و گمان می کنم این بار فعالیت کارشناسان هنری و علمی با بخش خصوصی به نتایج مثبتی می رسد.در بیشتر جلساتی که در بخش دولتی شکل گرفته حرف های شعار گونه ای شنیده ایم. نمایندگان دولتی صرفا با صحبت هایی در جلسه راهکارهایی ارایه داده اند و پیشنهاداتی کرده اند اما پس از جلسه همه چیز فراموش می شود. امیدوارم حالا که بخش خصوصی برای این کار پیشقدم شده است، بتواند فرصت مناسبی برای کارشناسان به وجود بیاورد. بیشتر نمایشگاه ها فروشگاه بزرگی است که فقط به فکر فروش هستند. امیدوارم این نمایشگاه آغازی برای توجه به مباحث علمی و هنری نیز باشد.

او با اشاره به ناهماهنگی متولیان و کارشناسان فرش حوزه های هنری و اقتصادی ادامه می دهد: همه باید در طول هم حرکت کنیم. فرش چند پاره نیست که بخواهیم بخش های هنری و اقتصادی یا دانشگاهی را از هم جدا کنیم. اگر به ارزش های هنری فرش توجه کنیم، اقتصاد آن هم رونق پیدا می کند. یک گروه پژوهشی علمی و دانشگاهی نمایشگاه را حمایت می کنند. این گروه هویت نمایشگاه را تعریف می کنند. برای سال بعد ما فراخوان به سراسر ایران خواهیم داد تا کسانی که در زمینه فرش دستباف هنری را دارند در این نمایشگاه شرکت کنند.

پردیس تهامی