بطن و تأویل قرآن

تأویل از مهم ترین موضوعاتی است كه در دانش های قرآنی از آن بحث می شود آن چه پیش رو دارید, مشروح یكی از سلسله كرسی های نظریه پردازی با موضوع بطن قرآن است كه با حضور جمعی از فضلا و اندیشمندان برگزار شده است نظریه پرداز محترم این آیت الله معرفت نشست, كوشیده است تا گامی جدید دراین باره برداشته و طرحی نو دراندازد

●اشاره

تأویل از مهم‌ترین موضوعاتی است كه در دانش‌های قرآنی از آن بحث می‌شود. آن‌چه پیش‌رو دارید، مشروح یكی از سلسله كرسی‌های نظریه‌‌پردازی با موضوع بطن قرآن است كه با حضور جمعی از فضلا و اندیشمندان برگزار شده است. نظریه‌پرداز محترم این نشست، كوشیده است تا گامی جدید دراین‌باره برداشته و طرحی نو دراندازد. میهمانان این نشست عبارتند از: دكتر محمدعلی رضایی اصفهانی- دبیر كرسی - آیت‌الله محمدهادی معرفت، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اكبر رشاد، حجت‌الاسلام علی‌اكبر بابایی، استاد سید‌رضا مودب، استاد قدسی، دكتر آصفی، حجت‌الاسلام حسین علوی‌مهر و استاد علی نصیری. لازم به ذكر است كه در این نشست آیت‌الله معرفت نظریه خویش را مطرح كردند و دیگر میهمانان به نقد آن پرداختند.

رضایی:** پیش از شروع جلسه دكتر رضایی، از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، گروه قرآن پژوهی، دفتر نهضت تولید‌علم و انجمن قرآن پژوهی كه در برپایی این كرسی نظریه‌پردازی زحمت كشیدند، تشكر كردند؛ همچنین ایشان از شبكه چهارم سیما، رادیو معارف، رادیو قرآن و روزنامه‌هایی كه نمایندگانشان در جلسه حاضر بودند، قدردانی به عمل آوردند.

ایشان موضوع جلسه را كه در زمینه نظریه‌پردازی است، برای حاضران بازگو كرده و به سبب روشن بودن اهمیت نظریه‌پردازی وتولید علم فقط اشاره می‌‌كنند كه این كرسی در نوع خود اولین كرسی در زمینه مباحث دینی در حوزه علمیه قم به شمار می‌رود. این گردهمایی با حضور آیت الله معرفت به‌عنوان نظریه‌پرداز جلسه تشكیل گردید كه پیش از سخنرانی ایشان دكتر رضایی در چند جمله به معرفی شخصیت استاد پرداختند.

حضرت آیت الله محمد هادی معرفت در سال ۱۳۰۹ شمسی در كربلا متولد شدند.

وطن اصلی ایشان اصفهان است، اما تحصیلات خود را در نجف گذرانده‌اند. ایشان از محضر بزرگانی همچون، آیت الله العظمی‌حكیم و آیت الله خویی و حضرات آیات: زنجانی، حاج‌شیخ‌حسین‌حلی، سید‌علی‌فانی و امام خمینی (ره) استفاده برده‌اند. ایشان در زمینه فقه، فردی صاحب نظر، مدرس درس خارج حوزه علمیه و در مباحث قرآن پژوهی از پیشگامان قرآن‌پژوهی كشور به شمار می‌روند. كتاب "التمهید فی علوم القرآن" ایشان در هفت مجلد مشهور است؛ همچنین كتاب "التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب" در دو جلد و نیز كتاب "صیانه القرآن عن التحریف" كه از آثار ایشان است و اخیراً نیز با همكاری برخی از فضلای حوزه به‌تالیف كتاب گرانسنگی مشغول شده‌اند كه "التفسیر الاثری الجامع" نام دارد و جلد اول آن منتشر شده است.

بحث ایشان كه درزمینه "بطن و تأویل قرآن" است، در حقیقت نظریه نوینی است كه در این جلد مطرح شده است؛ هر چند پیش از این نیز در كتاب "التفسیر و المفسرون" این بحث را به نوعی مطرح فرموده بودند.

موضوع بطن قرآن كه گاه با عنوان تأویل از آن یاد می‌شود، یكی از موضوعات مهم علوم قرآن به شمار می‌‌آید. روایات متعددی هم از شیعه و سنی درموضوع بطن و تاویل قرآن وارد شده كه "ان للقرآن ظهرا و بطنا"، یعنی قرآن ظاهری دارد و باطنی وحتی در برخی از روایات وارد شده است كه هیچ آیه‌‌ای از قرآن نیست، مگر این‌كه ظاهری دارد و باطنی كه علامه مجلسی (ره) این روایات را در جلد ۹۲ بحارالانوار گردآوری كرده است. در مورد بطن قرآن سه دیدگاه عمده در طول تاریخ اسلام مطرح شده است.

ـ دیدگاه اول كه برخی از صوفیان و اسماعیلیه مطرح می‌‌كنند، این است كه قرآن را به بطن منحصر می‌كنند و از ظاهر آن می‌گذرند؛ البته در طول تاریخ این دیدگاه مورد انتقاد گسترده‌ای واقع شده است.

ـ دیدگاه دوم كه به اهل ظاهر و گاه به ابن تیمیه نسبت داده می‌شود كه اكتفا به ظاهر شریعت است و تردید در روایات بطن.

ـ دیدگاه سوم كه علامه طباطبایی در مقدمه المیزان مطرح كرده است، همان دیدگاه اهل بیت(ع) است و معتقد است قرآن، هم ظاهر دارد و هم باطن. این دیدگاه می‌گوید ما هم به ظاهر قرآن تمسك كنیم، چون ظهور حجت است و هم از باطن قرآن استفاده كنیم. در ذیل این دیدگاه، مطالب و دیدگاه‌هایی هم مطرح شده است؛ مانند دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی. آن‌چه در این‌ نشست محل بحث است، دیدگاه جدیدی است كه استاد معرفت در مورد بطن و تاویل قرآن مطرح می‌كنند و تفاوتهای آن را با دیدگاه‌های دیگر بیان می‌دارند و چنان‌چه ابهاماتی دارد، ایشان به‌توضیح می‌پردازند.

معرفت*: بسم الله الرحمن الرحیم. مسأله تأویل قرآن از دیرباز یعنی از همان دوران اول مطرح بوده و احیانا مورد سوء استفاده قرار گرفته است و بسیاری از صاحبنظران درباره این موضوع تحقیقاتی كرده‌ و نظراتی داده‌اند و بنده چون به این مسأله علاقه داشتم، از همان آغاز درباره این موضوع حساسیت نشان دادم و در پی این بودم كه ببینم مقصود از بطن چیست و مبالغه نمی‌كنم كه اگر بگویم بیش از ده، پانزده سال فكر مرا مشغول كرده بود و همین‌طور به عنوان یك مشكل لاینحل باقی مانده بود. شما می‌دانید برای یك نفر كه دنبال مطلبی تحقیق می‌كند، این مساله برایش دغدغه و شاید عقده باشد و تا حل نشود، نمی‌تواند آرام باشد و از باب "من جد وجد" بالاخره خداوند كمك می‌كند.

پیغمبر اكرم (ص) مسأله بطن را از روز اول مطرح كرده‌ و فرمودند به این‌كه "ان للقرآن ظهرا و بطنا".

بنابراین بسیاری در بیان مطالبی درباره قرآن و تفسیر آن بویژه در زمینه بطن احتیاط می‌كردند. این عده خود را راحت می‌كردند و معتقد بودند كه بطن قرآن را كسی نمی‌داند و جزء اسرار است و مخصوص كسانی است كه تنها با وحی رابطه داشته باشند؛ در نتیجه به همان مواردی كه روایت، حال صحیح یا ناصحیح، پیرامون یك آیه به عنوان بطن می‌آورند، بسنده می‌كردند.

اما مسأله شمول كه پیغمبر مطرح كردند، مسأله دیگری است. بنده اساساً روی این مسأله اندیشیده‌‌ام، اگر بنا بود بطن قرآن را عده مخصوصی بدانند، پیغمبر این را در ملأعام مطرح نمی‌كرد پس این كه نبی اسلام (ص) بطن قرآن را مكرر در ملأعام و برای همه مسلمان‌ها مطرح كردند، مخاطبش همه انسان‌ها وهمه كسانی هستند كه به قرآن علاقه‌مندند و قطعاً انگیزه‌ای در كار بوده است و می‌دانیم كه اگر كسی دستور یا تكلیفی به شخصی یا اشخاصی كرد، معنایش این است كه آن افراد قادر بر انجام آن هستند. پس اگر پیامبر به عموم مسلمانان و اندیشمندان اسلامی خطاب می‌كند كه قرآن ظهری دارد و بطنی. یعنی این‌كه دنبال آن بروید، زیرا می‌توانید به دست آورید، و معنایش این نیست كه نمی‌توانید به‌دست آورید! پیغمبر نمی‌خواهد بگوید قرآن یك ظاهری دارد همه كس فهم و یك باطنی دارد كه مخصوص دیگران است و شما نمی‌‌فهمید. این را نمی‌خواهد بفرماید! حضرت می‌خواهد این را بفرماید كه قرآن یك مدلول ظاهری بر حسب دلالت سطحی كلام، یعنی سطحی‌نگری دارد كه اگر شما روی قرآن بنگرید، قادرید از آن برداشت كنید، همچنین پیغمبر می‌خواهد تأكید كند كه قدری عمق‌نگر هم باشید. در واقع این همان تبیین آیه شریفه "افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها" است؛ یعنی قرآن صرفاً بسنده كردن به سطح ظاهری این مطلوب نیست. برای عده‌ای مطلوب است، اما مطلوب بالاتر درون‌نگری است. بطن یعنی درون نگری و تعمق.

پس این كار برای اندیشمندان جهان اسلام امكانپذیر است. این نكته را نیز بنده فروگذار نكنم كه ما نمی‌خواهیم نقش اهل‌بیت (ع) را در این زمینه نادیده بگیریم، كلا بنده مكرر در جلسات خدمت دوستان عرض كرده‌ام كه نقش ائمه (ع) در تفسیر و تبیین قرآن نقشی كلیدی است؛ یعنی راه فهم قرآن و نحوه استنباط وكشف معانی ظاهر وباطن را ائمه (ع) به ما یاد می‌دهند، مانند یك استادی كه به شاگردان تعلیم می‌دهد كه مثلاً فقها چگونه از روایات و قرآن برداشت كنند. ائمه (ع) در ضمن این‌كه احیانا تفسیر می‌كرده‌اند، ولی عملاً می‌خواستند یاد دهند كه چگونه باید تفسیر كرد. پس ما اگر بخواهیم در تك‌‌تك جزئیات در پی این باشیم كه ببینیم روایتی از ائمه (ع) درباره ظهر یا بطن قرآن رسیده، این اشتباه است، اصلا چنین چیزی نبوده است؛ چون خود ائمه تأكید می‌كردند كه بكوشید این مطلب را خود از قرآن در‌یابید؛ البته روش این كار را نیز یاد داده‌اند و بیشترین تأكید ائمه (ع) برای حل رموز قرآن و فهم معانی دقیق آن این بود كه می‌فرمودند شما هنگامی كه می‌خواهید به حقانیت و مفاهیم عالیه قرآن و هر آیه‌ای دست یابید، در‌پی آن نكته‌ها (ظرافت‌هایی) باشید كه در آیه‌ اعمال شده است؛ یعنی یكی از روش‌های ائمه (ع) این بود كه خیلی سطحی نگر نباشید، ببینید در آیه نكته‌های ظریفی احیانا وجود دارد كه شما از آن نكته می‌توانید به معنای واقعی و اصیل پی برید. یك مفسر باید به نكات و ظرایف آیات توجه كند، نه این كه فقط به "المنجد" مراجعه كند تا ببیند این كلمه معنایش چیست! پس ائمه (ع) نقش اساسی داشته‌اند؛ اما برای این‌كه ما بتوانیم به مفاهیم عالیه قرآن دست یابیم، راه آن را به ما آموخته‌اند.

عبیده سلمانی و بره حمدانی وعلقمه بن قیس سه تا از شاخصه‌های تابعین هستند؛ این‌ها از مولا امیرالمومنین پرسیدند كه ما احیانا با مشكلاتی در فهم قرآن روبه‌رو می‌شویم، چه كنیم؟ حضرت فرمود: "علیكم بالعتره" و امام باقر (ع) شاخصه دوره تابعین است و همه این‌ها به حضرت رجوع می‌كردند. حضرت باقر (ع) در عهد تابعین برای حل مشكلات تمام مردم. به عنوان شاخص مطرح بودند. گفتنی است كه خانه حضرت پناهی بود برای فهم دین در تمام ابعادش، حتی برای علما. دوره تابعین دوره‌ای بود كه همگان به خاندان نبوت علاقه‌مند بودند ابن ندیم در الفهرست می‌گوید: "جل التابعین بل الاكثریه الغالبه من التابعین هم شیعه آل البیت" این‌ها همه گرد شمع امام باقر و امام صادق (ع) می‌‌چرخیدند و از این‌ها استفاده می‌‌كردند. پس نقش ائمه (ع) در تمام ادوار نقش معلم بوده است؛ حتی عبد‌الكریم شهرستانی می‌گوید: در فكر بودم كه یك تفسیر قرآن بنویسم، ولی در پی استاد بودم و چون می‌دانستم كه استاد باید از خاندان پیامبر باشد، مدتها كاوش كردم "حتی اثرت علی سید جلیل من ذریه رسول الله…." بنابراین نوشتن تفسیر را شروع كردم؛ البته با این عقیده كه باید حل معضلات قرآن از این طریق شود. پس این یك مسأله‌ای بوده كه در صدر اسلام مطرح بوده از نقش والای ائمه خبر می‌دهد. پس ما نمی‌توانیم هیچ كدام از این مسائل را نادیده بگیریم.

منبع:فصلنامه كتاب نقد ، شماره ۳۵

---