هارونیه؛ افسانه ای ترین بنای خراسان

ـ «قرن ها پیش اینجا زندان هارون الرشید بوده است»
ـ «این مکان آتشکده‌ای متعلق به دوران قبل از اسلام است»
ـ «امام موسی کاظم(ع) و تعدادی از شیعیان در این سیاه‌چال زندانی بوده و شکنجه …

ـ «قرن ها پیش اینجا زندان هارون الرشید بوده است»

ـ «این مکان آتشکده‌ای متعلق به دوران قبل از اسلام است»

ـ «امام موسی کاظم(ع) و تعدادی از شیعیان در این سیاه‌چال زندانی بوده و شکنجه شده‌اند».

اشتباه نکنید! اینها اظهارات کارشناسی در مورد اثری تاریخی مربوط به دوران صدر اسلام یا حتی قبل از اسلام نیست، بلکه گوشه‌ای از نظرات مردم از بازدید از هارونیه توس است که تنها به دلیل تشابه اسمی اثر با هارون الرشید خلیفه عباسی دچار اشتباه می‌شوند.

هارونیه، چشمگیرترین و قدیمی‌ترین اثری است که از توس قدیم به جای مانده است. این بنا در ابتدای بلوار پردیس، بلوار اصلی و ورودی شهر توس قرار دارد و عظمت آن نظر هر رهگذری را به خود جلب می‌کند. هارونیه بنایی آجری و مربع شکل است. فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، ۴ شاه‌نشین، گنبدخانه و ۳ اتاق فرعی است که تمامی این قسمت‌ها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل شکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا روبه‌روی ایوان ‌هارونیه طراحی و ساخته شده است.

در مورد تاریخ ساخت و کاربری این بنا نظرات متفاوتی وجود دارد. در بعضی متون قدیمی از آن با نام‌هایی مانند نقاره‌خانه، مسجد خرابه، مأمونیه و مسجد نام برده‌اند، اما عملاً مسجد بودن این بنا منتفی است چرا که در معماری مسجد در دوران‌های همزمان یا حتی قبل و بعد از ساخت هارونیه مناره‌ها یا تک مناره‌ای در کنار مسجد وجود داشته اما این بنا فاقد مناره است.

تعدادی از صاحبنظران نیزارها نیز از هارونیه به عنوان مدرسه و آرامگاه یاد کرده و پلان آن را قابل مقایسه با مقبره سلطان سنجر در سرو می‌دانند. از نظر ساختار بعید به‌نظر نمی‌رسد که هارونیه مقبره بزرگی بوده است.

بر این مبنا بسیاری آن را آرامگاه شیخ محمد غزالی فیلسوف و عارف بزرگ قرن پنجم ذکر کرده‌اند با توجه به اینکه بسیاری از شعرا و عرفای بزرگ ما چون مولانا، سعدی، شاه‌نعمت‌الله ولی و میرزاحسن صفی‌‌علی‌شاه در محل خانقاه و اقامت خود دفن شده‌اند. این مطلب چندان غیرقابل باور نیست. فقط مشکل اینجاست که چند سال پیش آرامگاه امام محمد غزالی در بخش دیگری از توس کشف شد!

عام‌ترین روایتی که در بین اهالی توس شایع است یاد کردن از این بنا به عنوان زندان‌ هارون است. حتی معتقدند که در این زندان سردابه و سیاه‌چالی بزرگ وجود دارد که در اثر گذشت زمان با خاک پر شده و از بین رفته است. در حالی که این نظریه بنا به ۲ دلیل کاملاًَ مردود است. دلیل اول اینکه معماری هارونیه هیچ شباهتی به معماری زندان ندارد و هیچ اثری که نشان دهد این بنا زندان بوده، یافت نشده است و دلیل دوم که محکم‌تر می‌نماید و تا حدودی تکلیف گذشته این بنای تاریخی را مشخص می‌کند، این است که طبق نظر کارشناسان باستان‌شناسی فعال در این مجموعه، هارونیه به لحاظ معماری، نوع ساخت، مصالح و ... مربوط به قرن هشتم هجری و دوره ایلخانی است و به احتمال زیاد خانقاهی مربوط به دوران حکومت آخرین ایلخانان بوده است. این نظریه زندان‌ هارون بودن را رد می‌کند زیرا که هارون‌الرشید در قرن دوم هجری می‌زیسته است.

از نکات جالب توجه در ساخت گنبد بنای هارونیه، تعبیه بادگیرهایی در جهت‌های مختلف بوده که در واقع نقش تهویه را ایفا کرده و در ایام گرم‌ سال هوایی مطبوع در داخل ساختمان ایجاد می‌کرده است. همچنین وجود کلاف‌های چوبی در گنبد هم به استحکام گنبد کمک می‌کرده و هم نوعی لرزه‌گیر بوده و از فروریختن در زلزله جلوگیری می‌کند.

این بنا به عنوان یکی از پرطرفدارترین آثار تاریخی خراسان رضوی با بهره جستن از نزدیکی به مشهد مقدس و قرار گرفتن در مسیر عبور گردشگران از شهر به آرامگاه فردوسی در سال ۸۵، هفتصد هزار و در نوروز ۸۶ بیش از ۲۰۰ هزار بازدیدکننده را به سوی خود کشانده است.

هارونیه همه روزه به غیر از ایام تعطیل، سوگواری از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۷ پذیرای علاقه‌مندان است. مبلغ ورودیه آن نیز ۲۰۰ تومان است