سه شنبه, ۲ بهمن, ۱۴۰۳ / 21 January, 2025

مجله ویستا

جایگاه زنان در جامعه اطلاعاتی یک دیدگاه جامعه شناختی

● مقدمه

امیدهایی وجود دارد که جنبش جهانی زنان نیز بتواند تا حد زیادی از پتانسیل و وعدههای انقلابی ارتباطات الکترونیکی، همچنانکه تمام دنیا از آن بهره مند می شود سود ببرد. همانطور که گیتلر (۱۹۹۱: ۹۱)(Gittler ) خاطر نشان کرده، در سراسر دنیا زنان امروزه فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی را در جهت اهداف جنبش زنان بكار می گیرند. ارتباطات الکترونیکی، شبکه سازی زنان و اقدامات جلب حمایت برای ایشان را به روشهایی که قبلا امکان پذیر نبودند، تسهیل می کند.

در این نوشته، ابتدا مختصراً به معنا، امتیازات و قابلیتهای آنچه که "جامعه اطلاعاتی" نامیده می شود، نظر میافکنیم، سپس نقش و جایگاه فعلی زنان در فضای جامعه اطلاعاتی در سطح جهانی را مورد بررسی قرار می دهیم به‌طوریكه هم امتیازات فناوریهای اطلاعات و ارتباطات برای زنان و هم موانعی كه در این راستا وجود دارد به ویژه در ارتباط با زنان کشورهای در حال توسعه، مورد تاكید قرار گیرد.

سوالاتی كه در ارتباط با زنان پیش روی ما قرار دارد عبارتند از اینکه:

- آیا زنان به عنوان نیمی از جمعیت هر جامعه، به طرز مناسبی در دنیای فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطات (یا جامعه اطلاعاتی) حضور موثر دارند؟ یا اینكه احتمالاً الگوهای دیرینه ی نابرابری جنسیتی و تبعیض علیه زنان در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی همچنانكه در رسانه های قدیمی معمول بوده، در اینجا نیز دوباره تکرار می‌شوند؟ موضوع شکاف دیجیتالی جنسیتی در این ارتباط مورد بحث قرار خواهد گرفت.

- نحوه حضور زنان در این عرصه واقعا چگونه است؟ یا اینکه آنان به عنوان بخشی از مشارکت‌کنندگان در جامعه اطلاعاتی واقعاً به چه مشغولند؟ در این ارتباط وعده‌های اصلی فناوری اطلاعاتی و ارتباطات و منافع واقعی این فناوریها در جهت توانمندسازی گروههای زنان فعال و نیز موانع موجود مورد توجه قرار می‌گیرد.

● جامعه اطلاعاتی: یک مفهوم نسبتاً جدید!

برخی بر این باورند که هنوز تعریفی عام از جامعه اطلاعاتی واقعاً وجود ندارد و تعاریف پیشنهاد شده اغلب نارسایند و فقط موضوعات خاص یا تاثیرات ویژه ای را مورد توجه قرار می‌دهند. با این همه، به طور کلی بسیاری به این موضوع اذعان دارند که جامعه اطلاعاتی پدیده‌ای است که در هر جنبه از زندگی افراد نفوذ پیدا کرده است و بر تک تک سلولهای جامعه و هر بخش از فعالیتهای آن تاثیر گذاشته است.

اعتقاد بر این است كه سه عنصر اصلی یعنی دانش و اطلاعات؛ ازدیاد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات؛ و دسترسی و كاربرد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، اساس و بنیان جامعه اطلاعاتی را تشکیل می دهد (همان).

طبق گزارش نهایی برنامه‌ی" فرصت دیجیتالی" از جانب برنامه عمران ملل متحد (UNDP, ۲۰۰۱) فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی به عنوان تواناساز قدرتمندی برای اهداف توسعه شناخته می شود، چرا كه ویژگیهای منحصر به فرد آن، ارتباطات و تبادل اطلاعات را به طور قابل توجهی بهبود می بخشد و منجر به تقویت وایجاد شبکه های جدید اجتماعی و اقتصادی می‌شود:

- فناوریهای اطلاعات و ارتباطات فراگیر و چندجانبه عمل می كنند: این فناوریها را می توان در مورد محدوده وسیعی از فعالیتهای انسانی از استفاده شخصی گرفته تا تجارت و حکومت به کار گرفت.

- این فناوریها، تواناساز (enablor) عمده ای در خلق شبکه ها است، و در نتیجه کسانی که به این شبکه ها دسترسی دارند را قادر می سازد تا از دستاوردهای حاصله كه با افزایش استفاده، فزونی می یابد بهره مند شوند.

- این فناوریها، انتشار اطلاعات و دانش را با آزاد كردن محتوی از جایگاه فیزیکی آن، تسریع می‌کند.

- ماهیت مجازی و دیجیتالی بسیاری از تولیدات و خدمات این فناوریها، این امکان را فراهم آورده که هزینه های جانبی به صفر برسد یا کاهش یابد.

- قدرت این فناوریها در ذخیره کردن، بازیابی، طبقه بندی، تصفیه، توزیع و تسهیم اطلاعات بدون شک می‌تواند به فواید كارایی بیشتر در امر تولید، انتشار و داد وستد منجر شود.

- افزایش کارایی و کاهش هزینه ها در نتیجه ی كاربرد این فناوریها، به ایجاد تولیدات و خدمات و مجاری توزیع جدید در چارچوب صنایع سنتی و نیز الگوهای تجاری نوین و صنایع جدید منتهی شده است.

- با ایجاد و گسترش شبکه ها، این فناوریها می‌توانند فراتر از محدودیتهای زبانی و فرهنگی عمل كرده و از طریق امكان دادن به افراد و گروهها برای زندگی و کار در هر گوشه و هرجا، به اجتماعات محلی امكان می دهند صرف نظر از ملیت شان بخشی از جامعه شبکه ای جهانی را تشكیل دهند و سیاستهای جاری و ساختارهای محدودكننده ی قانونی و نظام مند فعلی كه در درون ملتها و میان آنها عمل می كنند را به چالش بكشند.

در سطح جهان همگان اذعان می دارند که بخش فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی سریع ترین حوزه رشدیابنده ی اقتصاد جهانی است.

در عین حال، در تمامی کشورها فرایند ساخت جامعه اطلاعاتی برتوسعه فرایندهای فنی و زیربنایی متمركز شده است كه از نقطه نظر جنسیتی خنثی یا بی طرف تلقی می شود.

● حضور یا غیبت زنان: مسئله ی شکاف دیجیتالی جنسیتی

با در نظر گرفتن مباحث جنسیتی، گاه عنوان می‌شود که فناوریهای اطلاعات و ارتباطات می‌توانند آنچنانكه در اعلامیه پکن و برنامه اقدام آن همانند سایر اسناد ملل متحد تشخیص داده شده است به عنوان ابزاری برای بهبود شرایط برابری جنسیتی و افزایش توانمندی های اجتماعی، سیاسی، واقتصادی زنان به خدمت گرفته شوند. اما با اینحال، برخی همچنان معتقدند که این فناوریها می‌توانند به نابرابریهای موجود مبتنی بر جنسیت در زمینه ی فرصتها و منابع تداوم بخشیده و اشکال جدیدی از نابرابری میان زنان و مردان را بوجود بیاورند.

در کنفرانس مقدماتی وزیران کشورهای اروپایی برای اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی تاکید گردید که برابری جنسیتی باید همه حوزه های فناوریهای اطلاعات و ارتباطات را شامل شود که عبارتند از:

- کاربران

- تولید کنندگان

- سیاست گذاران

با اینحال، هرچند زنان بطور بالقوه ۵۰ درصد مصرف کنندگان تولیدات و خدمات و نیز نیروی كار فناوریهای اطلاعات و ارتباطات را تشكیل می دهند كه می توانند ایده های مفیدی برای تولید محصولات جدید، خدمات و سبک های مدیریتی نوین ارائه نمایند، اما در سطح کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه همانند سایر نقاط دنیا، زنان و مردان به طور برابر از گستره و رشد کاربرد فناوریهای اطلاعات و ارتباطات برخوردار نشده اند. زنان به ویژه از نظر دستیابی به فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی با موانع و محدودیتهای نهادینه شده، نظام مند و ایدوئولوژیک درگیر هستند.

عدم حضور یا فقدان نظرات و دیدگاههای زنان در جامعه اطلاعاتی حكایت از این دارد که فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی "جدید" نیز انعكاس دهنده ی بسیاری از الگوهای جنسیتی ( در ارتباط با قدرت، ارزشها و دورنگاهداشتن) است که طی دهه ها در سطح رسانه های "قدیمی" شاهد آن بوده ایم. در واقع، این الگوها را نمی توان از روابط جنسیتی موجود در جامعه به عنوان یک کل جدا كرد. در عین حال كه برای زنان دستیابی به میزانی از کنترل در عرصه ی ارتباطات و فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی جهت تضمین این امر که منافع جامعه ارتباطاتی و اطلاعاتی به صورت برابر بین زنان و مردان توزیع می‌شوند، جنبه ی حیاتی دارد.

به اعتقاد نانسی هافکین (Nancy Hafkin)، طی پنج سال گذشته، سازمانهای غیردولتی، چند ملیتی و بنیادهای خصوصی مقادیر قابل توجهی بودجه را برای طرحهای مروج استفاده از فناوریهای اطلاعات و ارتباطات در کشورهای در حال توسعه اختصاص داده اند. تجربه پروژه های مرتبط با توسعه در حوزه های دیگر نشان داده که زنان به نحو منصفانه ای از چنین طرحهایی بهره مند نمی‌شوند، مگر اینکه تلاشهای خاصی برای تعیین جایگاه و نیازهای آنان صورت بگیرد یا اقدامات موثری برای مشارکت دادن آنان، به کار گرفته شود.

برخی از طرحریزان توسعه معتقدند که فناوری اطلاعاتی از لحاظ جنسیتی بیطرف است و در نتیجه زنان و مردان باید به طور عادلانه از کاربرد آن منتفع شوند. با این حال نتایج یک تحقیق (بر مبنای شش مطالعه موردی از پروژه های ترویج فناوری اطلاعات و ارتباطات در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین) بنا بر گزارش هافكین این فرضیه را که زنان به نحو برابر از پرژه های توسعه منتفع نیستند، را مورد تائید قرار می دهد(همان منبع ).

دکتر شیرین احمدنیا

http://www.itu.int.osg.spu.wsis-thenes/vision /vision.html

http://www.isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender.html

http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.html

http://www.isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender.html

http://www.wacc.org.uk

http://www.worldcivilsociety.org/report

http://www.worldbank.org/gender/digitaldivide

http://www.worldcivilsociety.org/report

http://www.worldbank.org/gender/digitaldivide

http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.html

http://www. isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender.html

http://www.worldcivilsociety.org/report

http://www.isiswomen.org/onsite/knowhow/ict_gender.html

http://www.worldcivilsociety.org/report

http://www.cyberatlas.internet.com/big_picture/geogeraphics/

فهرست منابع

-Bukhart Grey. E.and Older Susan (۲۰۰۳) The information Revolution in the Middle East and North Africa. Santa Monica:RAND

- Farewell. E. Wood. P.James M.Banks K.(۱۹۹۹) Global Networking for Change. Experiences from thee APC Womens Programme. Pp۱۰۲-۱۱۳ in women@internet. Creating New Cultures in Cyberspace. Edited by Wendy Harcourt. Society for international development.

- Gittler A.N.(۱۹۹۹) Mapping womens Global Commiunication and Networking PP.۹۱-۱۰۱ in Women @internet creating new cultures in Cyberspace. Edited by Wendy Harcourt. Society for international development.

- Hamelink S. J. (۱۹۹۹) Human development pp۲۳-۴۵ in M.Tawfik(chief editir) Word communication and information report ۱۹۹۹-۲۰۰۰ unesco .

-UNESCO (۱۹۹۶) Word Science Report ۱۹۹۶.Paris UNESCO

- - UNDP (۲۰۰۱) Creating a. development dynamic final report of the digital opportunity initiative UNDP july ۲۰۰۱

- Virtual Seminar Series on Gender and ICTs, July ۲۰۰۲.

-Women watch (۲۰۰۲) United nations department of economic and social Affairs www.arabwomenconnect.org -http://

http://www.un.org/women watch /daw/egm/ict۲۰۰۲/online-

- http://www.itu.int.osg.spu.wsis-thenes/vision /vision.html

http://www. isiswomen.org /onsite/knowhow/ict_gender. htm-

- http://www.unesco.org/press/pr۲۰۰۲/۰۲opal۸e.htm

-http://www.wacc.org.uk

http://www.worldbank.org/gender/digitaldivide-

http://www.worldcivilsociety.org/report-