سیدضیاءالدین طباطبایی

دوران زندگی سیدضیاء شاهد حوادث مهمی ازجمله انقراض سلسله قاجار, ظهور و سقوط رضاخان و جنگ های جهانی اول و دوم بود این دوره را می توان به ۵مقطع متمایز تقسیم كرد

●سیدضیاءالدین طباطبایی‌، عامل كودتای انگلیسی رضاخان‌

سیدضیاءالدین طباطبائی مشهورترین نخست‌وزیر در سالهای پایانی سلسله قاجار و عامل اجرایی كودتای رضاخان پهلوی بود. او فرزند سیدعلی آقا یزدی از خطبا وسخنوران مشهور دوره مظفرالدین شاه قاجار بود.

سیدعلی آقا یزدی در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در حوزه علمیه نجف به فراگیری فقه و اصول مشغول بود واز محضر درس آیت الله العظمی حاج میرزاحسن شیرازی كسب فیض می‌كرد. وی با آیات عظام و مراجعی چون آقا سیدابوالحسن اصفهانی و مرحوم حاج آقا حسین بروجردی همدرس بود. هنگامی كه مظفرالدین میرزا در دوران ولیعهدی خود از پیشگاه مرحوم میرزای شیرازی استدعا كرد كه یكی از روحانیون حوزه را به منظور زعامت وپیشوایی دینی هموطنان و همكیشان خویش به ایران اعزام نماید، وی شاگردش سیدعلی آقا یزدی را به ایران گسیل داشت‌. سید با ورود به ایران چنان مورد احترام مظفرالدین میرزا قرار گرفت كه به وصیت او برجنازه‌اش نماز گذاشت‌.

سیدعلی آقا یزدی در ابتدا جزو مخالفان مشروطه بود وتنهادر چارچوب اقدامات مظفرالدین شاه با مشروطه‌خواهان همراهی می‌كرد، اما به مرور وبویژه پس ازبه قدرت رسیدن محمدعلی شاه كه چهره استبدادی وضدمردمی قاجار رابرملا كرد، او به صف مشروطه‌طلبان پیوست و به سرعت در زمره دوستان و همرزمان شهید شیخ فضل الله نوری قرار گرفت‌(۱)

پس از حادثه به توپ بستن مجلس شورای ملی كه با تبانی محمدعلی شاه قاجار صورت پذیرفت‌، سیدعلی آقا كاملاً در جبهه مخالفین دولت قرار گرفت‌.(۲) به طوری كه یكبار در دوران استبداد صغیر به ساری تبعید شد و خانه‌اش در تهران توسط عوامل دولتی واوباش غارت گردید.(۳)

سیدعلی آقا یزدی كه از مدرسین مسجد سپهسالار تهران‌(۴) بود، در یكی از سفرهایی كه در سالهای جوانی به شیراز داشت‌، با دختری شیرازی ازدواج كرد. سیدضیاءالدین طباطبائی ثمره همین ازدواج و نخستین فرزند وی بود.

●نگاهی به دوره‌های زندگی سیدضیاءالدین طباطبائی‌

دوران زندگی سیدضیاء شاهد حوادث مهمی ازجمله انقراض سلسله قاجار، ظهور و سقوط رضاخان و جنگ‌های جهانی اول و دوم بود. این دوره را می‌توان به ۵مقطع متمایز تقسیم كرد.

۱ـ مقطع قبل ازبه قدرت رسیدن سیدضیاء الدین كه با فعالیتهای روزنامه‌نگاری او از سنین نوجوانی آغاز می‌شود و تاسن ۳۱ سالگی كه وی با كودتا قدرت رادر كشور به دست می‌گیرد، ادامه می‌یابد. ویژگی این دوره تلاش گسترده سیدضیاء برای جلب حمایت محافل وابسته به انگلیس در داخل كشور و شاخص كردن چهره خودبه عنوان سیاستمدار جسوری است كه قادر است با حمایت انگلستان‌، اوضاع سیاسی ایران رادگرگون سازد. در این دوران كه معاصر با حوادث مشروطیت است‌، سید صاحب چهره‌ای مرموز و دوگانهاست‌. روزنامه‌نگاری است كه از حرفه خود به عنوان محملی برای تبلیغ سیاست بیگانگان استفاده می‌كند.

۲ـدوران نخست وزیری سیدضیاءالدین كه با كودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ آغاز می‌شود و تا ۴ خرداد سال ۱۳۰۰ هجری شمسی ادامه می‌یابد. ویژگی این دوره‌، سختگیری سید در داخل كشور و تشدید عملیات تعقیب و بازداشت ناراضیاءن از یك سو و تلاش برای ایجاد توازن در رفتار با دو دولت اشغالگر انگلیس و روسیه از جانب دیگر است‌. سید در این دوره سه ماهه در عین وابستگی به لندن تلاش می‌كند تا با انعقاد قرارداد جداگانه با روسیه از برانگیختن حساسیت ضدانگلیسی روسها جلوگیری كند. در این دوره سیدضیاء به عنوان یك كودتاچی دیكتاتور وسختگیر مطرح است‌.

۳ـ دوران اقامت سیدضیاء در خارج از كشور كه از خرداد سال ۱۳۰۰ با بركناری وی از مقام نخست وزیری آغاز می‌شود و تا مهر ۱۳۲۲ كه وی به كشورش بازمی‌گردد، ادامه می‌یابد. سید در بخشی از این دوران در اروپا به گردش ودر بخشی دیگر به كار تجارت فرش می‌پردازد. سپس به فلسطین می‌رود و در آنجا به ریاست دبیرخانه كمیته اسلامی قدس منصوب می‌گردد ودست به معاملات ملكی پنهان و آشكار بایهودیان می‌زند. در این دوره كه ۲۲ سال به طول می‌انجامد شاهد اشغال ایران توسط متفقین و سرنگونی حكومت رضاخان هستیم‌.

۴ـ دوران فعالیتهای پارلمانی سیدضیاءكه از اسفند ۱۳۲۲ باشروع كار مجلس چهاردهم آغاز می‌شود وبا دستگیری وی توسط قوام السلطنه در اسفند ۱۳۲۴ خاتمه می‌یابد. ویژگی این دوره دوساله نیز تشكیل حزب «اراده ملی‌» توسط سیدضیاء و مبارزه وسیع وی با حزب توده می‌باشد. سید در این دوره تنها به عنوان یك شخصیت حزبی كه فعالیت‌های سیاسی خود را ازسنگر مجلس ادامه داده است‌، مطرح می‌باشد.

۵ـ دوران كناره‌گیری سیدضیاء از سیاست كه با آزادشدن وی از زندان در ۲۷ اسفند ۱۳۲۵ آغاز می‌شود و تا زمان مرگ وی در شهریور ۱۳۴۸ ادامه می‌یابد. در این دوره ۲۳ ساله نیز سید عمدتاً به فعالیتهای كشاورزی ودامپروری در قزوین و منطقه سعادت آباد تهران سرگرم است‌. در این دوره گهگاه محمدرضا پهلوی‌، وی راطرف مشورت خود در بعضی تصمیمات سیاسی قرار می‌دهد. سیدضیاء در این دوره هر هفته یك روز با شاه ملاقات داشته و غیر از این هفته‌ای دو روز نیز در منزل خود ملاقاتهای عمومی با دوستان وبستگان خود انجام می‌داده و طی این ملاقاتها راجع به مسائل مختلف روز با آنان به بحث و تبادل نظر می‌پرداخته است‌. ویژگی این دوره نیز دوری جستن سیدضیاء از فعالیتهای سیاسی بوده است‌.

●سیدضیاءالدین در دوران قبل از كودتا

سیدضیاءالدین طباطبائی هفت سال قبل از ترور ناصرالدین شاه قاجار در یكی از روزهای تابستان سال ۱۲۶۸ هجری شمسی در شیراز دیده به جهان گشود. وی در ۱۰ ماهگی همراه خانواده خود از شیراز به تبریز نقل مكان كرد و تا نزدیكی انقلاب مشروطیت به مدت ۱۵ سال در تبریز ماند. او تحصیلات مقدماتی راتحت مراقبت معلمین خصوصی درخانه پدر انجام داد. سپس به شیراز زادگاه مادرش رفت و در آنجا به تحصیلات مذهبی و همچنین فراگیری زبان‌های انگلیسی وفرانسوی پرداخت‌.

سیدضیاء از دوران بلوغ به دلیل تضاد و تعارضی كه باافكار پدرش داشت‌، از وی دوری می‌كرد. او گاه هیأت و شكل ظاهری خویش را تغییر می‌داد، لباس روحانی را از تن بدر می‌كرد و به كلاه وسرداری وشلوار ملبس می‌گشت و گهگاه نیز برای اینكه خود را متجدد نشان دهد، در ملاءعام با كت و شلوار و پاپیون حاضر می‌شد. اواز آغاز نوجوانی به علت انحراف در فكر و عقیده از سنت‌های مذهبی چشم‌پوشی می‌كرد. به موسیقی و شكار و تفریحات ضددینی می‌پرداخت‌. این گونه اقدامات وی غالباً مورد نكوهش خویشان و آشنایان و اطرافیان وی قرار می‌گرفت‌.(۵)

سیدضیاءالدین طباطبائی در سال‌های اول قیام مشروطیت و در سن ۱۷ سالگی در سایه فضای باز سیاسی به وجود آمده به كمك دائی خود ابتدا نشریه‌ای به نام «اسلام‌» و كمی بعد نشریه دیگری به نام «ندای اسلام‌» رادر شیراز انتشار داد ودر آن به حمایت از جنبش مشروطه پرداخت‌. این نشریه كه اولین شماره آن دوماه پس از مرگ مظفرالدین شاه و در آغاز صدارت محمدعلی شاه‌، در ۱۵ اسفند ۱۲۸۵ منشتر شد، به منزله شروع فعالیت‌های سیاسی سید می‌باشد. امانشریه وی پس از مدتی توقیف گردید و چون سید جان خود را در خطر می‌دید، باتغییر لباس و همراه تحریریه خود راهی تهران شد و برای همیشه شیراز را ترك كرد. او در تهران فعال‌تر از قبل به صف مشروطه‌طلبان پیوست و حتی گفته می‌شود كه مبتكر چاپ و توزیع «فرمان مشروطیت‌» در تیراژ وسیع نیز بوده است‌.

سیدضیاء برخلاف پدرش هواخواه جدی مشروطه بود وكمتر به جنبه‌های «مشروعه‌» آن توجه داشت‌. او در هجرت بزرگ علما و روحانیون و تجار به شهر مقدس قم (مرداد ۱۲۸۵) خود را در صف آنان قرار داد. شركت در اعتراضات واجتماعات عظیم مردمی‌، شركت در تحصن علما در حرم حضرت عبدالعظیم‌، مخابره تلگرام به سفارتخانه‌ها و مراجع تقلید در نجف اشرف جهت برانگیختن آنان به حمایت از نهضت مشروطه از جمله اقدامات سیدضیاء بوده است‌. او گاه دست به اقدامات خشن‌تری نیز می‌زد. از جمله اینكه زمانی توسط یكی از عوامل خود در مغازه حاج محمداسماعیل نماینده دوره اول مجلس (و هوادار محمدعلی شاه‌) اقدام به بمب‌گذاری كرد. انفجار بمب سبب كشته شدن بمب‌گذار گردید و سید از ترس جان خود به سفارت بلژیك پناه برد واز آنجا به خارج رفت‌. در پی این حادثه بود كه سیدضیاء دریافت می‌توان با حمایت خارجی گلیم خود را از آب بیرون كشید.(۶)

سیدضیاء در مورد دیگری به دلیل بمب‌اندازی به خانه «شعاع السلطنه‌»، برادر محمدعلی شاه تحت پیگرد قرار گرفت و به سفارت انگلیس پناهنده شد. اما سفارت با وجودی كه داعیه حمایت از مشروطه‌خواهان را داشت ظاهراً به این دلیل كه پدر سیدضیاء مخالف سیاست‌های انگلیس ومخالف دولت محمدعلی‌شاه است‌، درخواست اعطای پناهندگی سید را رد كرد.(۷)

---