عالمی با هفتاد اثر

بیست و نهم رمضان,سالروز ولادت علامه حلی

شیفتگی و عشق به خاتم پیامبران حضرت محمد(ص) و خاندان پاکش را باید از ویژگی های علامه حلی دانست. او همواره به زیارت پیشوایان دین می شتافت و توسل به امامان معصوم را مایه آرامش و پیشرفت می دانست.ایشان هر هفته از حله با پای پیاده به سوی کربلا راه می افتاد تا فضیلت زیارت امام حسین را در شب جمعه درک کند. آن بزرگوار، طی سفری از حله به کربلا، به محضر امام عصر(عج) می رسند، اما حضرت را نمی شناسند. در طول مسیر، عصا از دست علامه به زمین می افتد. امام زمان(عج) خم می شوند، عصای علامه را برمی دارند و به دست ایشان می دهند. در همین هنگام سوالی در ذهن علامه القا می شود و از محضر امام می پرسد؛ «آیا در این عصر و زمان که غیبت کبراست، می توان حضرت صاحب الامر را دید یا نه؟» حضرت در پاسخ علامه می فرمایند؛ «چگونه صاحب الزمان را نمی توان دید و حال آنکه دست او هم اکنون در دست توست؟،» به محض اینکه علامه این پاسخ را می شنود، بی اختیار خود را به زمین می اندازد تا پای مبارک حضرت را ببوسد که در این هنگام از شوق زیاد از هوش می رود.

● از ولادت تا فقاهت

ابومنصور جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی معروف به علامه حلی در روز ۲۹ رمضان المبارک ۶۴۸ هجری در شهر حله دیده به جهان گشود. چنان که نقل است مولای متقیان حضرت علی(ع) در مسیر حرکت از کوفه به صفین بر تپه های بابل روی تل بزرگی ایستاد و اشاره به بیشه و نیزاری کرد و این سخن را فرمود؛ «اینجا شهری است و چه شهری، در اینجا شهری به وجود می آید که آن را «حله سیفیه» می گویند و مردی از تیره بنی اسد آن را بنا می کند و از این شهر مردمی پاک سرشت و مطهر پدید می آیند که در پیشگاه خداوند مقرب و مستجاب الدعوه می شوند.» وی در خانواده یی سرشناس از جهت علمی و اجتماعی پا به عرصه وجود گذاشت. به همین دلیل شرایط تحصیل برای او کاملاً آماده بود و چون خود نیز از هوش سرشاری برخوردار بود، خیلی زود مدارج علمی را پشت سر گذاشت. وی از دوران کودکی در زادگاهش حله شروع به تحصیل کرد. آموزش قرآن و نوشتن را نزد استادش که با نظارت پدرش تعیین شده بود، آغاز کرد. سپس علوم عربی و علم فقه اصول حدیث کلام و قواعد آن را نزد پدرش سدیدالدین و دایی اش محقق حلی فراگرفت. در ادامه تحصیلاتش علوم عقلی را در محضر «شمس الدین محمد کتبی» شاگردی کرد و در کلاس او گاهی بر استادش اشکالاتی وارد می کرد که وی از جواب دادن وامانده و از نبوغ علامه متحیر می شد.

علم منطق را نزد منطقی معروف «شیخ نجم الدین علی بن عمر کاتبی قزوینی» فراگرفت و حکمت و هیئت را در محضر استاد کل «خواجه نصیرالدین طوسی» تعلیم یافت. علامه هنوز به سن بلوغ نرسیده بود که از تحصیل علوم یادشده فراغت یافت و به مقام عالی اجتهاد رسید.

● خاندان علامه حلی

خاندان وی از مقربان درگاه حضرت حق و محبان اهل بیت عصمت و طهارت به شمار می روند. مادرش بانویی نیکوکار و عفیف، دختر حسن بن یحیی بن حسن حلی، خواهر محقق حلی است و پدرش شیخ یوسف سدیدالدین از دانشمندان و فقهای زمان خویش در شهر فقیه پرور حله است. علامه حلی از طرف پدر به آل مطهر پیوند می خورد که خاندانی مقدس و بزرگ و اهل دانش و فضیلت و تقوا بودند. از آنها آثار و نوشته های ارزشمند بر جا مانده که تا به امروز و در طول تاریخ مورد استفاده پژوهشگران قرار گرفته است. آل مطهر به قبیله بنی اسد که بزرگ ترین قبیله عرب در شهر حله است، پیوند می خورند که زمانی حکومت و سیادت را در اختیار داشتند.

● تالیفات

بسیاری از علما درباره تعداد تالیفات ایشان اختلاف دارند.در کتاب «مجمع البحرین» تالیفات علامه تا ۵۰۰ جلد ذکر شده است. صاحب «اعیان الشیعه» می نویسد؛ «تالیفات علامه بیش از یکصد کتاب است و من ۹۵ کتاب او را دیده ام که بسیاری از اینها چندین مجلد هستند.» در «ریحانه الادب» تالیفات ایشان ۱۲۰ کتاب معرفی شده است. اهمیت کار علامه در این است که وی کتاب های زیادی در علوم عقلی و نقلی تالیف کرده که کثرت نوشته های او دانشمندان را در شمارش آثارش دچار اختلاف کرده است. آن طور که تذکره نویسان گفته اند، تالیفاتش در علوم فقه، اصول، فلسفه، کلام، حدیث، رجال و... حدود ۷۰ عنوان است که بزرگ ترین آنها «تذکره» و کوچک ترین آنها «تبصره» است. علامه در کتاب رجال خود «خلاصه الاقوال» تالیفات خویش را ۵۷ کتاب ذکر کرده که بعضی از آنها چند جلد است. از جمله تالیفات حضرت علامه عبارت است از؛ التلخیص، الارشاد، التحریر، القواعد، منتهی المطلب، مختلف الشیعه، استقصا الاعتبار فی تحقیق معانی الاخبار، الالفین فی الامامه، انوارالملکوت، الباب الحادی عشر، بسیط الکافیه، حل المشکلات من کتاب التلویحات، الدر و المرجان فی اخبار الصحاح و الحسان، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، النکت البدیعه فی تحریر الذریعه، نهج الایمان فی تفسیر القرآن، نهج الحق و کشف الصدق و ده ها کتاب دیگر.

● استادان

جناب علامه استادان زیادی دیده که نام بردن آنها در این مقال نمی گنجد. ولی برای نمونه به برخی از استادان و شاگردان آن حضرت اشاره یی خواهیم داشت.

نخستین استاد او پدرش سدیدالدین بود که چشمان او را به نور دانش روشن کرد. پس از فراگیری خواندن و نوشتن و علوم عربی در درس فقه و اصول دایی خود نجم الدین محقق حلی شرکت کرد. سپس به علوم عقلی رو آورد و در محضر خواجه نصیرالدین طوسی درس های ریاضیات فلکیات و فلسفه را آموخت. کمال الدین بن میثم بحرانی شارح نهج البلاغه یکی دیگر از استادانش است که در علوم فلسفه، فقه و حدیث سرآمد روزگار بود. همچنین علامه نزد بزرگانی چون سیدجمال الدین احمد بن طاوس حسنی و سیدرضی الدین طاوس و سیداحمد عریضی و بهاءالدین علی بن عیسی اربلی صاحب کتاب کشف الغمه و بسیاری دیگر از علمای شیعه شاگردی کرد.استادان سنی او نیز بسیارند که در میان آنان کسانی چون؛ نجم الدین کاتبی قزوینی معروف به دبیران از حکمای مشهور شافعی، برهان الدین نسفی، جمال الدین حسین بن ابان نحوی، فقیه عزالدین فاروقی واسطی، تقی الدین عبدالله بن جعفر بن علی صباغ حنفی کوفی، شمس الدین محمدبن احمد کیشی خواهرزاده قطب الدین شیرازی را می توان نام برد.

● نگاه دانشمندان به علامه

ابن حجر عسقلانی که از علمای بزرگ اهل تسنن است، در «لسان المیزان» می نویسد؛ «حسن بن یوسف بن مطهر عالم شیعه و پیشوای آنهاست و موافق مذهب آنان کتاب ها نوشته است. وی دارای هوش خارق العاده بود. کتاب مختصر ابن حاجب را به خوبی شرح کرده. تصنیفات او در زمان خودش مشهور گشت.» همچنین ابن حجر در کتاب «الدرر الکامنه» که آن را در شرح حال بزرگان سده هشتم هجری تالیف کرده، می نویسد؛ «وی در اصول و حکمت کتاب های بسیار نوشته است. او پیشوای شیعیان حله بود و تصنیفاتش در زمان خودش مشهور گشت و گروهی از دانشمندان از محضرش برخاستند. شرحی که وی بر کتاب مختصر ابن حاجب نوشته از لحاظ حل الفاظ و تقریب معانی در نهایت خوبی است. او در فقه امامیه نوشته های زیادی دارد و اوقات خود را وقف آن کرده بود. وی در اواخر عمر به حج رفت و گروهی از شاگردان او در آنجا در فنون مختلف نزد او فارغ التحصیل گشتند.»عبدالله بن عمر بیضاوی صاحب تفسیر «انوارالتنزیل» از دانشمندان بزرگ اهل سنت که در فقه شافعی مذهب و در کلام اشعری بوده است، علامه حلی را با صفات عالی و بلند یاد می کند.

بیضاوی در پی یک سوال اصولی نامه یی به علامه می نویسد و در آغاز نامه او را این گونه خطاب می کند؛ «یا مولانا جمال الدین ادام الله فواضلک؛ انت امام المتهدین فی علم الاصول...» این نامه در حالی به حضرت علامه نوشته می شود که بیضاوی از لحاظ سنی سال ها بزرگ تر بوده است. صلاح الدین صفدی یکی دیگر از عالمان بزرگ سنی علامه را با القابی چون؛ «امام ذوالفنون، عالم فقیه، علامه و صاحب التصانیف» می ستاید و او را امام و پیشوا در علم کلام و معقولات معرفی می کند.سیدمصطفی تفرشی صاحب کتاب «نقد الرجال» می گوید؛ «علامه آنقدر فضیلت و شأن و اعتبار دارد که بهتر آن است که توصیف نشود، چون توصیف ها و تعریف های من چیزی بر شأن او نمی افزاید. او بیش از ۷۰ جلد کتاب دارد که هر کدام نشانگر نوعی از فضیلت و نبوغ و علم و دانش اوست.»محدث نوری در کتاب «مستدرک وسائل الشیعه» در مورد او چنین می نگارد؛ «علامه حلی شیخ بزرگوار و جلیل القدر اقیانوس علوم و غواص فضائل و حکمت ها، حافظ ناموس هدایت و ارشاد و شکننده ناقوس ضلالت، پاسدار حریم دین، زائل کننده آثار فسادگران. او در جمع علما و دانشمندان اسلام، همانند بدر در میان ستارگان می درخشد و نسبت به دشمنان و بدخواهان سیاه دل، شدیدتر از عذاب زهرناک و برنده تر از شمشیر مسموم است...»صاحب «ریاض العلما» می نویسد؛ «پیشوای وارسته، عالم عامل، فاضل کامل، شاعر ماهر، علامه علماء، فهامه فضلا، استاد جهان...»

● وفات علامه حلی

حضرت استاد پس از یک دهه تلاش و خدمات ارزنده فرهنگی و به اهتزاز درآوردن پرچم ولایت و عشق و محبت خاندان طهارت(ع) در سراسر قلمرو مغولان در ایران، در سال ۷۱۶ بعد از مرگ سلطان محمد خدابنده (می توان گفت سلطان محمد همان اولجایتو سلطان بزرگ مغول به دست علامه حلی شیعه شد)، به وطن خویش حله برگشت و در اواخر عمر نیز سفری به خانه خدا انجام داد.

پس از بازگشت از سفر حج در یازدهم محرم الحرام ۷۲۶ هجری در ۷۷سالگی در زادگاه خود به دیار معبود شتافت و جسد مطهرش به نجف اشرف انتقال داده شد و در جوار مرقد مطهر امیرالمومنین (ع) دفن شد.

سیدمحمد ناظم زاده قمی

منابع؛

۱- گلشن ابرار، قم، نشر معروف، سال ۱۳۷۹ش.

۲- ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، تهران، چاپخانه شفق.

۳- روضات الجنات، محمدباقر خوانساری، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، سال ۱۳۵۶ش.

۴- ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، عبدالله افندی، مشهد، آستان قدس رضوی، سال ۱۳۶۶ ش.