دستكاری در حافظه

«كاتلین لاگ» پشت چراغ قرمز در اتومبیل خود توقف كرده بود كه دو مرد شیشه ماشین را شكستند و اسلحه ای را به سر او نشانه رفتند و دستور حركت دادند سارقان علاوه بر سرقت ماشین قصد تعرض به «لاگ» راهم داشتند, اما او با زحمت فرار كرد سالها پس از آن واقعه او از خاطرات وحشت آور آن روز هولناك خواب راحتی نداشت

فراموشی درمانی چیست؟

«كاتلین لاگ» پشت چراغ قرمز در اتومبیل خود توقف كرده بود كه دو مرد شیشه ماشین را شكستند و اسلحه ای را به سر او نشانه رفتند و دستور حركت دادند. سارقان علاوه بر سرقت ماشین قصد تعرض به «لاگ» راهم داشتند، اما او با زحمت فرار كرد. سالها پس از آن واقعه او از خاطرات وحشت آور آن روز هولناك خواب راحتی نداشت. چند سال بعد یك روز وقتی پشت چراغ قرمز منتظر بود؛ با دیدن یك آگهی بر روی تابلوی آگهی های خیابان به فكر افتاد تا با استفاده از این فرصت از این عذاب چند ساله خلاص شود. او نمی خواست سالها و سالها گرفتار این كابوس باشد و فشار عصبی ناشی از یك ضربه روحی، زندگی اش را مختل كند. لاگ داوطلب آزمایش شد كه هدف آن آزمودن قرصی برای كاهش اختلالات عصبی ناشی از یك ضربه روحی بود. این پژوهش بخشی از مجموعه پژوهش های امیدوار كننده، اما جنجال برانگیز با هدف كاهش یا از میان بردن تأثیر خاطرات دردناك است، پدیده ای كه «فراموشی درمانی» خوانده می شود. حامیان این طرح پژوهشی درمانی می گویند نتیجه این كار تولید قرص هایی خواهد شد كه مانع از بروز اختلالات عصبی بعد از یك ضربه روحی می شود یا آن را به ویژه در سربازان گرفتار وحشت جنگ، قربانیان شكنجه و نجات یافتگان برج های دوقلوی مركز تجارت جهانی در ۱۱ سپتامبر و دیگر قربانیان تجربه های سخت و ویران كننده درمان می كند. «راجر پیت من» استاد روان درمانی دانشكده پزشكی دانشگاه هاروارد كه از پیشروان این تحقیق است، می گوید: «بعضی از این خاطرات دردناك می تواند به شدت تخریب كننده باشد. این خاطرات در لحظاتی ناخواسته و به صورت غیرارادی به سراغ انسان بازمی گردند، در رویا یا كابوس و یا تصویرهای ذهنی و معمولاً با احساسات بسیار دردناكی همراه هستند. دارویی كه در نتیجه این تحقیقات بدست می آید می تواند این رنج را كاهش دهد.» اما آنها كه به این تحقیقات و نتیجه آن خوش بین نیستند معتقدند مداخله در حافظه یعنی وارد شدن به بخشی خطرناك، چون حافظه بخشی بسیار حیاتی از هویت فرد است و در چارچوب جامعه هم موضوعی بسیار مهم به حساب می آید چون به انسان كمك می كند از خطاهای گذشته بپرهیزد.«ربكا درسر» از صاحب نظران اخلاق در امور پزشكی دانشگاه واشنگتن و از مخالفان این پژوهش می گوید: «همه ما می توانیم درباره وقایع هولناك زندگی خود فكر كنیم. وقایعی كه زمانی وحشت آور بوده اند. اما ما را به نقطه كنونی رسانده اند. فكر نمی كنم كسی بخواهد این خاطرات را از ذهن پاك كند. ما یك دیدگاه علمی چند وجهی درباره اینكه چه چیز برای دنیا بهترین است، نداریم.» بعضی از آن بیم دارند كه اگر دارویی برای آسیب دیدگان روحی پیدا شود، به صورت افراطی مورد استفاده قرار گیرد و شاید روزی برای به فراموشی سپردن یك تاریخ یا یك روز بد هم مصرف شود. «دیوید ماگنوس» از مدیران مركز اخلاق زیست پزشكی دانشگاه استنفورد می گوید: «به راحتی می توان سناریویی را تصور كرد كه در آن مثلاً من در مهمانی شب قبل رئیسم، به دلیل موضوعی شرمنده و سرافكنده شدم و می خواهم كاری كنم كه این اتفاق را به طور كامل فراموش كنم، تا صبح روز بعد كه سركار می روم اعتماد به نفسم را بازیابم. بنابراین استفاده بیش از حد از چنین دارویی چندان غیرقابل تصور و بعید نیست.» تاكنون پژوهش های معدود و محدودی در این زمینه بویژه در آمریكا و فرانسه صورت گرفته كه اكثر آنها داروی «پروپرانولول» (متوقف كننده هورمون های استرس زا یا فشارهای عصبی) را بررسی كرده اند. پژوهش های دانشمندان حكایت از احتمال جلوگیری از خاطرات آزاردهنده و كاهش اثرات خاطرات قدیمی دارد. نتایج تحقیقات چنان امیدوار كننده بود كه پژوهشگران در حال برنامه ریزی برای تحقیقات بیشتر و گسترده تر در چند كشور دیگر از جمله آمریكا، كانادا، فرانسه و اسرائیل هستند. در این تحقیقات پروپرانولول و دیگر داروها از جمله اجزای فعال ماری جوانا امتحان می شوند. «جوزف لدوكس» پژوهشگر حافظه دانشگاه نیویورك می گوید: «همیشه می توان از علم سوءاستفاده كرد، اما این كار یك عمل جراحی روی حافظه نیست. ما فقط می خواهیم به كسانی كه فاقد قدرت كنترل حافظه می باشند و می خواهند از شر خاطرات مخل راحت شوند، كمك كنیم.»

توان دست كاری در حافظه سالهاست به عنوان موضوعی علمی -تخیلی دست مایه داستان ها و فیلم ها بوده است. اما برخلاف آنچه كه در این فیلم ها و داستان ها آمده، تاكنون كسی به قدرت حذف خاطره یك تجربه عاشقانه یا قرار دادن حافظه جدید دست پیدا نكرده است. اما دانشمندان نخستین گام ها را به سوی دستیابی به روش های درمانی در این زمینه برداشته اند و این گام ها مبتنی بر یافته های جدید درباره چگونگی تأثیر وقایعی چون ترور جان.اف كندی یا ۱۱ سپتامبر بر خاطرات انسان است.

«جیمز مك گاف» از دانشگاه كالیفرنیا می گوید: «آنچه كه در هنگام برانگیخته شدن احساسات فرا گرفته می شود بسیار دیرپاست و به سختی فراموش می شود.» «مك گاف» نشان داده كه احساسات قوی مثل ترس، عشق، نفرت یا وحشت، هورمون های استرس را همچون آدرنالین و كورتیسول فعال ساخته و بخشی از مغز به نام آمیگدالا را فعال می كند و در این فرایند خاطرات مبتنی بر احساسات در ذهن شكل می گیرد.پروپرانولول كه اكثر بیماران قلبی از آن استفاده می كنند، كار هورمون های استرس را متوقف می كند. عملكرد این دارو باعث شده تا پژوهشگران به تحقیقاتی درباره چگونگی تأثیر آن در جلوگیری از اختلالات عصبی بعد از یك ضربه روانی، بپردازند. تحقیقی كه خانم «لاگ» هم در آن به عنوان یك داوطلب شركت داشته و در فرانسه هم مورد مشابه آن انجام شده است، نشان داده كه افرادی كه بلافاصله بعد از یك واقعه هولناك پروپرانولول مصرف می كنند در ماه های بعد از اختلالات عصبی- روانی كمتری رنج می برند. لاگ ۳۵ ساله می گوید: «به نظر من این دارو واقعاً مؤثر بود. نه تنها تأثیرات واقعه قبل را كمتر كرد بلكه كمك كرد تا وقایع جدید را هم به خوبی تحمل كنم. اكنون من هنگام عبور و مرور در خیابان نهایت احتیاط را می كنم و وحشت چندانی ندارم.» تحقیقات انجام شده مؤید آن است كه تأثیرات حسی این خاطرات ممكن است كاهش پیدا كند، اما خود خاطرات از ذهن پاك نخواهند شد.«چارلز مارهر» پژوهشگر مركز پزشكی سانفرانسیسكو می گوید: «متأسفانه این برداشت كه نتیجه كار پاك شدن خاطرات است به غلط ایجاد شده و هدف ما صرفاً كمك به مردم در كنترل و تحمل خاطرات است.» و همه اینها در حالیست كه برخی دیگر از پژوهشگران پیش تر رفته و درصددند تا تأثیر خاطرات قدیمی را به طور كامل پاك كنند.«كریم نادر» عصب شناس دانشگاه مك گیل كانادا می گوید: «مردم فكر می كنند وقتی خاطره ای بایگانی شود، به همان صورت باقی می ماند. آنها فكر می كنند این خاطره برای همیشه و تا آخر عمر می ماند. ما نشان دادیم كه این طور نیست.» نادر می گوید: «وقتی خاطره ای فعال می شود با استفاده از همان مكانیزم هایی كه بار اول در بایگانی كردن آن استفاده شده، باید این خاطره را دوباره تثبیت كرد.»

قرار است به زودی تحقیق ابتدایی و محدودی كه در این مورد انجام شده در سان دیه گو ارایه شود. این تحقیق درباره تأثیر پروپرانولول بر حافظه های قدیمی افراد انجام شده است.برخی صاحب نظران در بحث اخلاق، كمیت این تحقیقات را زیر سؤال برده اند، چنانكه «مگنوس» می گوید: «تجربه ها و خاطرات ما در حقیقت توصیف و تعریف ما هستند كه به ما می گویند ما چه كسی هستیم. بنابر این این كار خطرناكی است. ما باید بسیار مراقب باشیم و راهی را نرویم كه به تغییر جدی هسته وجودی و هویت مان منتهی شود.» این صاحب نظران علاوه بر تأثیرات فردی نگران پیامدهای اجتماعی این كار نیز هستند. آنها می گویند، مثلاً مورد فردی را در نظر بگیرید كه شاهد خشونت های آزاردهنده ای مانند یك فاجعه آدم سوزی بوده؛ زندگی آن فرد ممكن است در اثر این خاطره دچار تغییر شود. اما مداخله انسانی در این مورد اگر در سطح گسترده باشد، بسیار مشكل آفرین خواهد شد.

با این حال پژوهشگران می گویند علی رغم همه این پرسش های اخلاقی، این تحقیقات پیش می رود و باید برود، چون می تواند رنج انسان ها را كم كند.روانشناسان دانشگاه كالیفرنیا در حال به پایان بردن یك تحقیق اولیه برروی قربانیان تصادف هستند. یك گروه دیگر از محققان آمریكایی به همراه یك تیم فرانسوی تحقیقات گسترده تری را آغاز كرده اند تا یافته های اولیه خود را به اثبات برسانند. نادر و همكارانش هم در مونترال كانادا ولدوكس و همكارانش در نیویورك هم تحقیق روی بیماران دچار اختلال روانی بعد از یك ضربه روحی را آغاز كرده اند تا دریابند، خوردن فوری پروپرانولول، بلافاصله بعد از یك واقعه وحشت آور می تواند تأثیرگذار باشد. پژوهشگران دانشگاه عبری در بیت المقدس هم در حال انجام تحقیق مشابهی روی مواد تشكیل دهنده ماری جوانا هستند.اگر این تحقیقات به نتیجه برسد، ابزاری مؤثر برای مقابله با تبعات یك مصیبت جمعی بدست می آید. مثلاً وقتی یك حمله تروریستی یا شیمیایی و میكروبی صورت گیرد.