مد, تقلید, تنوع طلبی

پدیده مد ومدگرایی از محصولات ورود و حضور مدرنیته در ایران است شاید بتوان گفت از اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار كه پای مستشاران خارجی به ایران باز شد پدیده های نوظهور غربی نیز به تدریج به ایرانیان شناسانده شد و آداب و رسوم فرهنگی كه ابتدا توسط خاندان سلطنتی تقلید شده بود به مرور در طبقه های زیرین اجتماع نیز شیوع پیدا كرد

پدیده مد ومدگرایی از محصولات ورود و حضور مدرنیته در ایران است. شاید بتوان گفت از اوایل سلطنت فتحعلی شاه قاجار كه پای مستشاران خارجی به ایران باز شد پدیده های نوظهور غربی نیز به تدریج به ایرانیان شناسانده شد و آداب و رسوم فرهنگی كه ابتدا توسط خاندان سلطنتی تقلید شده بود به مرور در طبقه های زیرین اجتماع نیز شیوع پیدا كرد. ناصرالدین شاه اولین شاه ایران بود كه به طور رسمی به فرنگ سفر كرده و توانسته بود مظاهر نوپای تمدن غربی را از نزدیك ببیند. او با هدیه هایی كه از سفر اروپا برای حرمسرای خود آورد تغییری نه اجباری به پوشش بانوان طبقات بالای جامعه داد.

سلطنت ۵۰ ساله این شاه مستبد، سرآغاز آشنایی ایرانیان با تمدن و مظاهر غربی بود. فرستادن افرادی به فرنگ برای تحصیل از سوی عباس میرزا و بازگشت آنها پس از اتمام تحصیل به ایران، آشنای ایرانیان و بخصوص دربار با ماشین آلات صنعتی و غربی، آمدن سینماتوگراف (كه به نوعی یكی از بزرگترین اشاعه دهندگان فرهنگ غرب بود)، تأسیس مدرسه جدید دارالفنون و روزنامه ها همه و همه مؤلفه های این آشنایی بودند. این جریان تا زمان دیكتاتوری رضاشاه ادامه یافت. رضاشاه كه با كمك انگلیس توانسته بود نظام حاكم را در دست گیرد، در تنها سفر خود به تركیه تحت تأثیر مظاهر و فرهنگ غربی قرار گرفت و به این نتیجه رسید كه تنها راه پیشرفت ایران ملبس شدن و متظاهر شدن به تمامی ظواهر فرنگی است. این چنین شد كه در سال ۱۳۰۷ فرمان متحدالشكل شدن لباس ها صادر و در ۱۷ دی ۱۳۱۴ كشف حجاب در كابینه جم تصویب شد. به این ترتیب رضاشاه اولین گام را در جهت مبارزه با سنت ایرانی و اسلامی برداشت و اولین نشانه های هجمه همه جانبه مدرنیته و فرهنگ غربی در ایران نمایان شد. به عبارتی رضاخان مبدع اولیه تحولات لباس در زنان و مردان بود. این روند كم كم در ظاهری ترین شئون فرهنگی و اجتماعی، یعنی نوع پوشش مردان و زنان اثرات همه جانبه ای گذارد، كه یكی از پیامدهای آن شیوع پدیده مد و مدگرایی در ایران است.این كه مد و مدگرایی به خودی خود پدیده ای مثبت یا منفی است جای بحث بسیار دارد. این گزارش سعی دارد جوانب مختلف این پدیده را از منظر اجتماعی به بررسی بكشد.به سومین ردیف مانتوها كه رسید با دست یكی، یكی آنها را كنار زد، نگاهش روی یكی از آنها ثابت شد. زن مسن كنارش با دلخوری گفت: «این چیه نه جنس داره نه ریخت.»دختر اخم كرد، فروشنده جوان چند قدم جلو آمد. نگاهی به مانتو كرد؛ «اینها تازه برامون اومده، طرحش جدیده، رنگش هم مد ساله، از صبح كه آوردیم خیلی از آن فروختیم، فقط همین چند تا مونده.»زن چند قدم جلوتر رفت به ردیف آخر كه رسید، صدا زد؛ «لیلا بیا، این چطوره؟» دختر با بی میلی نگاه كرد. رویش را برگرداند. با صدایی نسبتاً بلند گفت: «من همین را می خواهم، مده، همه دارند می پوشند.»زن لبش را گزید و آرام گفت: «مد، مد، مد...»جریان مد و مدگرایی، ترویج به مصرف كالاهایی نه چندان ضروری، با طرح، رنگ و نشان های خاص، بدون آن كه از جمله نیازهای اساسی محسوب شود، جریانی جهانی است كه امروزه اكثر جوامع در نقاط مختلف دنیا با آن روبه رو هستند. اگر هنگام عبور از خیابانهای شهر بخصوص مراكز اصلی خرید نگاه اجمالی به ویترین مغازه ها بیندازیم به آسانی متوجه خواهیم شد كه مدل و رنگ خاصی از لباس در تمام آنها مشترك است. البته مسأله به همین جا ختم نمی شود، بلكه مد پدیده ای است كه تمام كالاها از جمله لوازم منزل، وسایل آرایشی و... را در برمی گیرد. لباس هایی با مدل های گوناگون كه ما در زمانهای مختلف شاهد آن هستیم، برای مدتی از سوی خریداران مورد استقبال قرار می گیرد و با پیدایش مد جدید به فراموشی سپرده می شود. از این رو می توان مد را یك پدیده اجتماعی دانست.پدیده ای كه از نظر جامعه شناسان دارای یك خصیصه همرنگی با جماعت است و باعث شباهت فرد به اشخاص دارای موقعیت بالاتر می شود، به عبارتی مد اشاعه سریع كالا یا گرایش به یك رفتار در میان قشر یا قشرهایی از جامعه است كه می تواند ناشی از نیازهای روانی،نقاط ضعف افراد، حس برتری طلبی، تجددخواهی، نوجویی، تنوع طلبی، میل و هوس شخصی، چشم و هم چشمی، احساس كمبود، تمكن مالی و... باشد و دارای رواج ناگهانی و كم دوام است و به سرعت تغییر می یابد.به روایتی مد همان چیزی است كه ما امروزه در خیابان ها شاهد آن هستیم، یا همان كالایی كه در فروشگاه ها به فروش می رسد و بارزترین شكل آن در شیوه لباس پوشیدن افراد یك جامعه ظاهر می شود.در ایران مسأله مد موضوع پیچیده ای است زیرا عوامل بسیاری بر آن تأثیر گذارند و یا از آن تأثیر می پذیرند عواملی چون بازار، زیرا كه بخش عمده ای از مد به وضعیت اقتصادی جامعه مربوط است. افرادی مد را وارد بازار می كنند و آن را رواج می دهند كه این پدیده برایشان منافع اقتصادی به همراه دارد و این كه در ابتدا افرادی به آن گرایش پیدا می كنند كه توان اقتصادی نسبتاً بالایی دارند. اما به مرور مد به طبقات دیگر جامعه نیز سرایت می كند.بر این اساس هر یك از افراد جامعه با توجه به فرهنگ، باور و ارزش های خاص خود تعریف متفاوتی از این پدیده اجتماعی دارند.

مد، خودنمایی یا تنوع طلبی

اگر چه جست وجوی تازگی و زیبادوستی از خصایص تمام افراد بشر است اما نیاز به شكستن قالب های موجود، فاصله گرفتن از هویت قبلی و رسیدن به هویت جدید، نوجویی و نیاز به نو شدن یكی از مظاهر اساسی دوران جوانی و بحران بلوغ است كه به اشكال مختلف از جمله تغییر در شیوه پوشش، طرز رفتار، به كارگیری اصطلاحات مخصوص و... بروز پیدا می كند.از سوی دیگر می توان گفت اكثر افرادی كه خرید كالاهای مد روز را ترجیح می دهند، سعی می كنند تا از این طریق جایی برای خود در جامعه و میان افراد به قول خودشان با كلاس و متشخص باز كنند. از این رو با پرداخت هزینه های هنگفت، كه گاهی تأمین آن برایشان دشوار نیز هست، سعی می كنند تا از قافله عقب نمانند. بر این اساس مد از دید طرفداران آن كه بیشتر شامل طبقات مرفه جامعه و سنین ۳۰-۱۵ سال می شود، امری مطلوب و دلنشین است كه باعث شادی، نشاط و ارضای حس تنوع طلبی می شود. برای این گروه از افراد نسبت مد با فرهنگ، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی در مراحل بعدی قرار دارد.رضا، ۳۰ ساله، فروشنده یكی از مغازه های مركزی تجاری... در این خصوص می گوید: «اولین اشخاصی كه به سراغ مدهای جدید و به روز می آیند از طبقات مرفه و كسانی هستند كه قدرت خرید كالاهای مد روز را دارند. بیشتر این افراد زنان و دختران ۲۰ تا ۳۵ ساله و مردان ۱۵ تا ۳۰ ساله هستند اما بعد از این كه یك مد جا می افتد و قیمت ها به دلیل كپی برداری تولیدكنندگان ایرانی پایین می آید، چیزی در حدود دو تا سه ماه، سایر افراد از قشرهای پایین تر نیز به سراغ این مدها می آیند.»این فروشنده لباس، مد را به شرط استفاده صحیح از آن امری مطلوب می داند و دلیل وجود ذهنیت منفی برخی از افراد را تشكیل جامعه از خرده فرهنگ های متفاوت ذكر می كند كه هر كدام هنجارها و معیارهای خاص خود را برای قضاوت دارند و می افزاید: «مدل لباس آقایان بیشتر از ایتالیا وارد می شود ولی در خصوص خانم ها ملاك مدل های فرانسه است. البته چون در تركیه كمپانی های بزرگ سرمایه گذاری كرده اند بسیاری از اجناس روز از این كشور وارد می شود. در حالی كه همین كالاها، كالاهای درجه سه تولید شده در تركیه هستند كه در ایران طرفداران زیادی دارند.»مرضیه ۲۲ ساله فروشنده لباس، كیف و كفش چرم معتقد است: مد در جامعه به لباس یا فرم خاصی اطلاق می شود كه بیشتر مورد استفاده افراد قرار می گیرد در صورتی كه صحیح تر آن است كه مد برترین و مرغوب ترین كالا باشد. وی می گوید: «شاید در طول سال خیلی چیزها مد شود اما من تنها از چیزهایی استفاده می كنم كه ضمن زیبایی با معیارهای شخصی ام نیز تطابق داشته باشد. اما به عنوان یك فروشنده هیچوقت تعبیری كه از مد دارم را به خریدار نمی گویم و آن كالای خاص را تنها به صرف مد بودن توصیه نمی كنم، چون ممكن است معیارهای مد سال و سلیقه خریدار با آنچه من می پسندم تفاوت داشته باشد.»وی در ادامه افزود: «بارها پیش آمده مشتریان مدل لباس و یا كیف را برای ما آورده اند و از ما خواسته اند مانند آن را برایشان بدوزیم اما مارك تولیدی را روی آن نزنیم. چون نمی خواهند دیگران متوجه شوند كه این كیف یا لباس در داخل كشور دوخته شده است. كه به نظر من این موارد نشانه ضعف افراد است و منشاء اصلی آن هم عدم اعتماد به نفس و چشم و هم چشمی است.»

---