اسلام, جهانی شدن و پیامدهای فرهنگی آن

تغییر وتحولات دو قرن اخیر چهره جهان را یکسره دگرگون ساخته و حتی سرعت تحولات در سالهای اخیر به گونه ای بوده است که جهان امروز با جهان یک دهه پیش نیز تفاوتهای بسیاری دارد

ما در زمانی زندگی می‌‌کنیم که با تحولات جهانی پیچیده‌ای روبرو هستیم و پدیده‌های فکری جدیدی ما را احاطه کرده‌اند که در بسیاری از زمینه‌ها این پدیده‌ها و تحولات ما را با چالش‌های مختلفی مواجه ساخته‌اند. از جمله این پدیده‌های فرهنگی معاصر‌، پدیده و فرآیند جهانی شدن می‌‌باشد که از نتایج دوران مدرنتیه توسعه و پیشرفت فن‌آوری اطلاعات است. پدیده جهانی شدن بدلیل تأثیرات فراوانی که بر فرهنگ اقتصاد و سیاست کشورها و ملتها داشته و دارد از اهمیت بسیاری برخوردار می‌‌باشد به همین جهت در این مقاله سعی شده است تا به کمک روش توصیفی – تحلیلی ابعاد و زوایای پدیده جهانی شدن و دیدگاه اسلام در برابر آن مورد تحقیق و بررسی بیشتر قرار بگیرد.

●مقدمه

تغییر وتحولات دو قرن اخیر چهره جهان را یکسره دگرگون ساخته و حتی سرعت تحولات در سالهای اخیر به گونه‌ای بوده است که جهان امروز با جهان یک دهه پیش نیز تفاوتهای بسیاری دارد برخی نظریه‌پردازان علوم اجتماعی مشخصه اصلی تحولات دو قرن اخیر را در کوچکتر شدن جهان می‌‌دانند گروهی از آنان با رویکردهای متأثر از علوم ارتباطات از دهکده جهانی سخن می‌‌گویند و گروهی دیگر هم صدا با علمای سیاست واژه جهانی شدن۱ و جامعه جهانی را به کار می‌‌ببرند جهانی شدن بعنوان یکی از جریان‌های مسلط فکری عصر ما از مهمترین پدیده‌های فرهنگی معاصر به شمار می‌‌آید. این پدیده زمینه چالش‌های فراوانی را در عرصه فرهنگ و تمدن بشری فراهم ساخته است. تأثیر امواج این جریان فکری به خصوص در سه حوزه فرهنگ اقتصاد و سیاست بر کسی پوشیده نیست. با توجه به تأثیرات جهانی شدن و پیامد‌های مثبت و منفی آن در این مقاله کوشیده‌ایم تا ابتدا به مفهوم جهانی شدن و ویژگی‌ها و پیامدهای آن پرداخته و در ادامه بحث با بهره‌گیری از برخی از آیات قرآن کریم موضع اسلام پیرامون این پدیده را مرور خواهیم نمود. البته آنچه در این مقاله خواهد آمد برداشت و فهم نگارنده از آیات و روایات اسلامی نسبت به این موضوع است. در مبحث سوم راههای تحقق جامعه جهانی از دیدگاههای مختلف بحث خواهد شد. در مبحث چهارم اشاره‌ای به موضوع جهانی نگری از منظر قانون اساسی خواهیم داشت و در مبحث پنجم به بیان وظیفه جامعه اسلامی در قبال پدیده جهانی شدن خواهیم پرداخت.

●مبحث اول، جهانی شدن و پیامدهای آن

الف) مفهوم جهانی شدن و ویژگی‌های آن

جهانی شدن چیست و چه تعریف قابل قبولی می‌‌توان از آن ارائه داد، تاکنون تعاریف مختلفی از این مفهوم ارائه شده است که این خود نشان از عدم توافق کلی میان محققین علوم اجتماعی و سیاسی بر روی چیستی این مفهوم می‌‌باشد. در یک تعریف ساده می‌‌توان جهانی شدن را حاصل گسترش روابط و تعاملات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی میان دولتها و جوامع با یکدیگر دانست واژه جهانی شدن و جهانی‌سازی برای توصیف مرحله بین‌المللی شدن ارتباطات چه از طریق وسایل ارتباط جمعی و چه از طریق مبادله و انواع پیامها به کار رفته است. (فرهنگ علوم سیاسی، صفحه ۴۲۲)

جهانی شدن فرآیندی متنوع و قدرتمند است که در جنبه‌های فرهنگی، اقتصادی، نظامی، سیاسی، ورزشی و غیره جامعه جهانی در حال به وقوع پیوستن است. جان تالینسون در تعریف جهانی شدن می‌‌گوید: جهانی شدن در فرآیند توسعه سریع پیوندهای پیچیده میان جوامع فرهنگها، نهادها و افراد در تمامی نقاط جهانی معنا پیدا می‌‌کند و هاروی جهانی شدن را متضمن دو عنصر فشردگی در زمان و مکان و کاستن از فاصله‌ها می‌‌داند (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله جهانی شدن خطر یا رویا الزام یا انتخاب، غلامرضا گودرزی)

وازن و یشارد جهانی شدن را حاصل تلاش دراز مدت برای ترکیب مجموعه‌ای از ابعاد جهانی زندگی با اقتصاد، سیاست و فرهنگ ملتها می‌‌داند (مجله اندیشه صادق، شماره ۵، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، داود کیانی). از نظر مک گرو جهانی شدن عبارت است از گسترش روابط متنوع و متقابل بین دولتها و جوامع که به ایجاد نظام جهانی کنونی انجامیده فرآیندی که برآن رخدادها، تصمیم‌ها و فعالیتها در یک بخش از جهان می‌‌تواند پیامدهای مهمی برای افراد و جوامع در بخش کاملاً مجزایی از جهان در برداشته باشد (همان) آنتونی گیدنز جهانی شدن را تقویت مناسبات اجتماعی دانسته که محلهای دور از هم را چنان به هم ربط می‌‌دهد که هر واقعه محلی تحت تأثیر رویدادی که با آن فرسنگها فاصله دارد شکل می‌‌گیرد. جان‌ گری فیلسوف سیاسی و یکی از منتقدان جهانی شدن، جهانی شدن را صرفاً پدیده‌ای اقتصادی می‌‌داند آن را چنین تعریف می‌‌کند شکلی نابهنجار و بدوی از مدرنیته که به سراسر جهان فرافکنده شده است.

به هر حال می‌‌توان گفت مفهوم جهانی شدن به مجموعه فرآیندهای پیچیده‌ای اطلاق می‌‌شود که به موجب آن دولتهای ملی به نحو فزاینده‌ای به یکدیگر مرتبط و وابسته می‌‌شوند و جهانی شدن در واقع همکاری آگاهانه و یا الزامی ملتها و فرهنگها جهت زیستن در یک جامعه واحد جهانی است. «جهانی شدن» از یک سو یک چهارچوب مفهومی برای تبیین واقعیتهای جاری جهانی است و ا ز سوی دیگر تبیین نوعی جهان‌بینی و نگرش درباره جهان به عنوان یک منظومه کلان و به هم پیوسته است. با توجه به تعاریف گفته شده اصول و ویژگیهای جهانی شدن عبارتند از:

۱) جهانی شدن فرآیندی تک بعدی نیست بلکه این پدیده فرآیندی منسجم و یکپارچه است که در تمامی عرصه‌ها و حوزه‌های اجتماعی رسوخ کرده است.

۲) جهانی شدن پدیده‌ای چالش گراست به گونه‌ای که به ابعاد آن قلمرو بسیاری از مفاهیم کلاسیک همچون نظم، امنیت، دولت، حاکمیت ملی، هویت، اقتدار ملی، فرهنگ و... را در نوردیده و زمینه را برای تفسیر و باز تعریف آنها فراهم کرده است گفته می‌‌شود که هسته اصلی مفهوم جهانی شدن در این معنا خلاصه می‌‌شود که دیگر واحد دولت ملی چارچوب کارآمد و مناسبی برای تبیین بسیاری از پدیده‌ها و رویدادهای فعلی نیست.

۳) جهانی شدن یک فرآیند و پروسه است نه یک وضعیت غائی.‌ ما در جهانی شدن با فرآیند «شدن» سرو کار داریم فرآیندی که به کمک عواملی همچون نظام ارتباط جهانی، سازمانهای بین‌المللی و... مرزهای ملی را نادیده گرفته و بسیاری از پدیده‌ها را دستخوش تحول و تبدیل و تأثیرپذیری کرده است بطوری که گفته می‌‌شود جهانی شدن اولاً روندی اجتناب‌ناپذیر است. (جهانی شدن فرهنگ و سیاست، ص۱۴) ثانیاً پدیده‌ای منتج از برخی تحولات اجتماعی است. ثالثاً این فرآیند بصورت یک وضعیت پایدار باقی نمی‌ماند و عاقبت وارد مرحله دیگری می‌‌شود که برخی از آن به عنوان «یکپارچگی جهانی» یاد می‌‌کنند.

۴) جهانی شدن با وجود تمامی مخالفتها و موافقتها نه خیر است و نه شر بلکه هم می‌‌تواند مطلوب باشد و هم نباشد به عبارت دیگر جهانی شدن هم منجی است و هم مهلک.

۵) از پیامدهای عصر مدرنیته و پیشرفت رسانه‌های ارتباطی است که به سرعت در حال فراگیری تمام کشورهای جهان است. در فرآیند جهانی شدن‌، دولتها نقش چندانی ندارند بلکه نقش عمده و اساسی بر عهده مجامع بین‌المللی و شرکتهای چند ملیتی می‌‌باشد. اصولاً جهانی شدن یک پدیده مرز ناشناس و مرز گشا است.

۶) گسترش و اتحاد بازارهای مالی و بورس، استفاده از شیوه‌های نوین تجارت جهانی نظیر بازرگانی الکترونیکی، بین‌المللی شدن تولید یا به عبارت دیگر تولید مشارکتی، رقابت گسترده توأم با انتقال سریع اطلاعات؛ از اصول و ویژگیهای دیگر جهانی شدن است جهانی شدن اهمیت یافتن روزافزون بازار جهانی است.

۷) از ویژگی‌های دیگر جهانی شدن رشد فزاینده علم و تکنولوژی و تولید اطلاعات علمی است و این رشد بر نهادهای علمی و دینی از جنبه‌های گوناگون اثر می‌‌گذارد.

ب) زمینه‌های شکل‌گیری وگسترش پدیده جهانی شدن

جهانی شدن و تشکیل حکومت جهانی۲ از دیرباز بعنوان یکی از آرمانهای بشریت مطرح بوده است. انسانها همواره خواهان آن بوده‌اند که در پرتو اصول مشترک و متعالی به جنگها و درگیریها خاتمه داده و زندگی مسالمت‌آمیزی را محقق سازند. پیامبران الهی نیز تحقق چنین آرزویی را در آینده تاریخ بشریت بشارت داده‌اند که وجود تفکر ظهور یک منجی جهانی در میان ادیان و مذاهب مختلف خود دلیلی براین ادعا می‌‌باشد (حقوق بین‌الملل اسلامی، جلد اول، صفحه ۱۱۲)

منابع و ماخذ:

۱- قرآن کریم

۲- نهج البلاغه

۳- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

۴- ابراهیمی محمد و حسینی سید علیرضا، اسلام و حقوق بین‌المللی عمومی، جلد اول، انتشارات سمت، ۱۳۷۲

۵- باربور، ایمان علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۶۲

۶- بوکای موریس، مقایسه میان تورات انجیل قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌الله دبیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۴

۷- پلینز ج کلسی، فرهنگ روابط بین‌المللی، ترجمه حسن پستا، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران، ۱۳۵۷

۸- ملینسون، جان، جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن حکیمی، چاپ اول، ۱۳۸۱

۹- خلیلیان سید خلیل، حقوق بین‌الملل اسلامی، جلد اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بهار ۱۳۶۲

۱۰- ری کیلی و فیل مارفیت، جهانی شدن و جهان سوم، ترجمه شیخ علیان و نورائی، وزارت امور خارجه، ۱۳۸۰

۱۱- طباطبائی، علامه محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۹۷۳

۱۲- طبرسی، شیخ ابوفضل، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ق

۱۳- قاضی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۰

۱۴- کاظمی، علی‌اصغر، جهانی شدن فرهنگ وسیاست نشر قومس، تهران، ۱۳۸۰

۱۵- کیانی، داود، مقاله مقدمه‌ای بر جهانی شدن، مجله اندیشه صادق، شماره ۵

۱۶- گودرزی، غلامرضا، مقاله جهانی شدن، خطر یا رویا الزام یا انتخاب، مجله اندیشه صادق، شماره ۵

۱۷- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، چاپ سوم دار حیا التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳

۱۸- مرکز مطالعات و مدارک علمی ایران، فرهنگ علوم سیاسی، بهار ۱۳۷۵

۱۹- مطهری، مرتضی، پیرامون جمهوری اسلامی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۷۷

۲۰- هانگتینتون، ساموئل، برخورد تمدنها و بازسازی نظام جهانی، ترجمه محمدعلی حمید رفیعی، دفتر پژوهشی‌های فرهنگی، تهران، ۱۳۷۸

یادداشت‌ها:

۱- Globalization

۲- World Govermment

۳- Figurative identify

۴. آیه ۱۵۸، سوره اعراف

۲۱.۵ / بقره

۶. ۲۸/ سباء

۷. ۱۰۷/ انبیاء

۸. ۱ فرقان

۹. ۳۳/ آل عمران

۱۰. ۲۸ / فتح

۱۱. ۱۰۵/ انبیاء

۱۲. ۵۵/ نور

۱۳. ۲۰۸/ بقره

۶۴.۱۴/ ال عمران

۱۵. آیه ۵۸/ روم و ۲۷/ زمر

۱۶. در آیه ۱۳ سوره حجرات خداوند تقوا را مطرح نموده است و در آیه ۳۱ سوره نبا (ان للمتقین مفازا) این سعادت و راه بیان فرموده است.

۱۷. نامه ۶۲ نهج‌البلاغه

۱۸.یعنی اندیشه تشکیل یک نهاد سیاسی جهانی که بتواند از طریق استقرار یک قدرت فائقه فراتر از نظام دولتی صلح و امنیت را در جهان تأمین کند.

۱۹. فعال‌ترین سازمانی که ایده حکومت جهانی را تبلیغ می‌‌کند سازمان فدرالیستهای جهان متحده است.

۵۴.۲۰ / آل‌ عمران

۲۱. ۵۷ / مائده

۲۲. ۱/ ممتحنه

۲۳. ۱۱۳ / هود

محمود صوفی آبادی

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی سمنان

---