رویارویی خویشاوندان در ۲ جبهه

بنی هاشم همراهان و حامیان اصلی نهضت عاشورا هستند آنان از مدینه تا مکه و از مکه تا کربلا, هم قدم و همراه امام بودند و با درک عمیق و دقیق از نهضت حسینی تا آخرین نفس یار و یاورش بودند, با آن که امام در مسیر, چند بار فرزندان و برادران مسلم بن عقیل را ـ پس از شنیدن خبر شهادت مسلم و هانی ـ به رفتن دعوت کرد, اما آنان بر عهد و میثاق خویش پای فشردند و گامی واپس ننهادند

بنی‌هاشم همراهان و حامیان اصلی نهضت عاشورا هستند. آنان از مدینه تا مکه و از مکه تا کربلا، هم‌قدم و همراه امام بودند و با درک عمیق و دقیق از نهضت حسینی تا آخرین نفس یار و یاورش بودند، با آن که امام در مسیر، چند بار فرزندان و برادران مسلم بن عقیل را ـ پس از شنیدن خبر شهادت مسلم و هانی ـ به رفتن دعوت کرد، اما آنان بر عهد و میثاق خویش پای فشردند و گامی واپس ننهادند. بی‌تردید عزم استوار و ایمان راسخ بنی‌هاشم از مهم‌ترین عناصر نگاهدارنده دیگر یاران در صحنه عاشورا بوده است.

خلق و خوی بنی هاشم، رفتار اخلاقی و عبادی، نوع اعلام وفاداری آنان، سازنده رفتار صحابه حسینی، در طول سفر بیست و چهار روزه ـ بویژه ـ و در مجموعه سفر از مدینه تا کربلا و وقوع عاشورا بوده است.

دریغا که گزارشی روشن در نوع روابط صحابه در راه داده نشده است، اما از برخی قرائن و گزارش های هشت روزه حضور قافله در کربلا، می توان به برخی از این نکات پی برد.

مطالعه زمان رفتن هر یک از بنی هاشم به میدان قابل تامل است. علی اکبر(ع) به روایت مقاتل و «زیارت ناحیه» اولین شهید بنی هاشم است، یعنی محبوب ترین چهره عاشورا نخستین گزینه امام حسین(ع) برای رفتن به میدان است؛ همین شیوه را در رفتار ابوالفضل العباس در فرستادن برادرانش به میدان می بینیم. شکوه و عظمت رفتار حضرت زینب(س) در آماده سازی فرزندانش برای نبرد، از جلوه های جمیل عاشوراست.

رجزهای بنی هاشم و تاکید آنان بر دفاع از حریم ولایت حسینی و ستیز با تاویل در مقابل تنزیل، بصیرت و درایت آنان را نشان می دهد.

بافت و ساخت رجزهای بنی هاشم و مضمون و درونمایه این رجزها، ما را با زوایای دیگری از سیرت و بصیرت بنی هاشم آشنا می کند. محورهایی که در رجزها دیده می شود. عبارتند از:

ـ دفاع از حریم اهل بیت و ارزش های حسینی و نبوی و علوی که در رجز علی اکبر(ع) ، عبدالله بن مسلم، جعفر بن عقیل، عبدالرحمن بن عقیل، موسی بن عقیل، محمد بن علی بن ابیطالب و... دیده می شود.

ـ دفاع از قرآن و مقابله با تبدیل و تاویل ناروای معالم قرآنی که در رجز جوان برومند زینب کبری(س) ، محمد بن عبدالله بن جعفر مشهود است.

ـ تحقیر شمربن ذی الجوشن ـ مظهر شقاوت و شرارت ـ و برخی دیگر از جنایتکاران مانند زحر بن بدر نخعی که در رجز علی اکبر، ابوالفضل العباس و عمر بن علی بن ابیطالب دیده می شود. گاه این تحقیر مستقیم و آشکار و گاه به تلویح و کنایه است.

ـ هراس از نداشتن مرگ و زخم شمشیرها و تیرها و نیزه ها که در رجز علی اکبر(ع) ، ابوالفضل العباس(ع) ، قاسم بن الحسن (ع) ، عمر بن علی بن ابیطالب و... مطرح می شود.

ـ طرح افتخارات و ارزش های خاندان نبوی و علوی و اشاره به شخصیت هایی چون پیامبر، علی بن ابیطالب، حسین بن علی، حمزه سیدالشهداء، جعفر طیّار که در رجز فرزندان جعفر، عقیل و برادران ابا عبدالله پیداست.

شهادت بنی هاشم و مبارزه آنان و بویژه شهادت کودکان معصومی چون علی اصغر، عبدالله رضیع، عبدالله بن الحسن و محمد بن ابی سعید، اوج حماسه و قله تراژدی کربلا و ترجمان نهایت پلیدی و سنگدلی دشمن است. با شهادت بنی هاشم، کربلا برای نمایش روشن تر عظمت حسین بن علی (ع) و فرهنگ و مکتب او آماده تر شد.

● نکات مشترک در رجزها

در رجزهای یاران شهیدی که فرصت رجزخوانی پیدا کردند. چند نکته مشترک می توان یافت. نخست آن که دفاع از امام خویش را دفاع از دین، قرآن، مکه و کعبه می دانستند.

بصیرت و امام شناسی صحابه گواه آن است که آنان می دانستند در کنار چه کسی ایستاده اند و از چه چیز دفاع می کنند.

دومین نکته، دشمن شناسی یاران است. در رجزها گاه انگیزه های دشمن مانند بخل، دنیاپرستی، خودخواهی و جهالت به تلویح و تصریح تخطئه می شود و گاه وعده های دروغین و ناکامی های آینده دلبستگان به این وعده ها مطرح می شود.

سومین نکته رجا و امید استوار یاران به وعده الهی و وصال بهشت و دیدار پیامبر است. امید و اعتماد به لطف پروردگار محور و مرکز گفتار و رفتار یاران است.

فاصله سنی رزمندگان و شهیدان جنگ تن به تن نیز قابل تامل است. پیران کهنسال و قد خمیده در کنار جوانان و حتی نوجوانان سلحشور و رشید، تصویری بدیع و شگفت از کربلا را پیش چشم می آورد. همدلی و همراهی صحابه در همه حال و همه گاه درس آموز است.

هر که می جنگد، دیگران به یاری و تشویق او می پردازند. گاه رزمنده ای که به میدان می رود رجز شهید پیشین را پی می گیرد و با همان وزن و قافیه ادامه می دهد. گاه گروهی و دسته جمعی می جنگند. تشویق مادر و همسر و از همه بارزتر، تشویق مستمر امام، قدردانی از کار نیک دیگران را آموزش می دهد.

یاران پاکباز حسین(ع) بر عهد و پیمان خویش وفادار ماندند. آنان با زبان، همه توان و جان بر میثاق خویش پای فشردند و تا آخرین نفس از امام جدا نشدند.

گویی عهد شب عاشورا را خوب به خاطر سپرده بودند که: فاذا نحنُ قُتِلنا کُنّا وَفَیْنا و قَضَیْنا ما عَلَیْنا. هرگاه کشته شدیم به پیمان و عهدی که بر عهده داشتیم، وفادار مانده ایم.

شگفتی دیگر در کربلا، رویارویی خویشاوندان در دو جبهه است. گاه برادری در سپاه عمر سعد است و برادر دیگر در سپاه اباعبدالله مانند عمروبن قرظه که برادرش علی در سپاه عمر سعد است و پسرعموی عبیدالله زیاد و پسر عمروبن حجاج ـ فرمانده بخشی از لشکر عمر سعد ـ که در سپاه امام حسین هستند. ترکیب یاران امام نیز قابل توجه است. سیاهی چون «جون» در کنار سپیدی چون اسلم است.

نواده نجاشی ـ امپراتور اتیوپی (حبشه) ـ به نام نصر بن ابی نیزر، نواده انوشیروان ـ عبدالرحمن یزنی ـ یاورانی از کوفه، مدینه، مکه، بین راه، ایرانی، ترک، برده و... در جمع یاران امام هستند.

این تنوع رنگ، نژاد، قوم و سطوح متفاوت موقعیت اجتماعی نشان می دهد که در جبهه حق، این گونه تعین ها و ظواهر از ارزش و اعتبار برخوردار نیستند و آنچه ارج است و باعث کرامت، تقوا، اخلاص، صداقت و روحیه شهادت طلبی است.

دکتر محمدرضا سنگری

پژوهشگر و استاد دانشگاه