شهر ما خاکستری است

نگاهی به نقش رنگ در منظر شهری

بام تهران و آرامش، هوای پاک، حس بلندی و شکوه برای آدم های بلندپرواز و تلا شگر!، می ایستیم و می نگریم; به دنبال زیبایی پایتخت ایران چشم را در منظره روبه روی خود می چرخانیم، اما آنچه می بینیم تیرگی و سیاهی است.

رنگ خنثی خاکستری شهر، احساس بی حسی را القا می کند ولی با سماجت تمام می خواهم به باور خود زیبایی آن چه پیش رو دارم را تحمیل کنم چرا که اینجا بام تهران است و انتظار می رود منظره ای با شکوه، رنگی و شاد ببینم! منظره ای که بیانگر زندگی در شهر پرجمعیت ایران باشد، شهری که ۱۲ میلیون نفر در آن زندگی می کنند. انسان هایی که هر روز به امید روزی بهتر و شاداب تر از خانه بیرون میآیند و نصف عمر خود را در فضای خاکستری تهران می گذرانند. کودکانی که نیازمند فضای رنگی، شاد و تمیز هستند اما روی آسفالت مشکی و میان دیوارهای سفید دود گرفته بازی می کنند.

رنگ ها نفوذ عجیبی بر سلسله اعصاب کودکان دارند چنانچه اگر رنگ سیاه یا سفید مطلق مدتی به طور مرتب در معرض دید کودکان قرار گیرد یا بزرگسالا ن اطراف آنها دائم با لباس سیاه ظاهر شوند، اعصاب کودکان خسته و مختل می شود.

برای مثال نوزادان به رنگ های درخشان مانند زرد، سفید، صورتی و قرمز بیشتر خیره می شوند و علاقه کودکان به رنگ های قرمز و آبی بیشتر می شود. به همین ترتیب هنگامی که از رنگ های شاد در جامعه استفاده می شود، ساکنین شهر شاداب تر هستند.

بازرگانی عده ای را به شام دعوت می کند. هنگام ورود میهمانان، بوی غذای مطبوعی فضا را پر کرده است. حاضرین به دور میزگرد آمدند و فضای سالن با نور قرمز رنگین شده است. زیر نور قرمز، غذاها دلچسب تر و خوشمزه تر شده بود; گوشت های پخته لذیذ و خوش طعم به نظر می رسید. اسفناج به رنگ سیاه در آمده و سیب زمینی نیز قرمز شده بود. ناگهان نور قرمز جای خود را به نور سبز می دهد. رنگ آنچه در سالن است دگرگون می شود. میهمانان حیرت زده به آنچه پیش رو بود می نگریستند. کباب ها مانده به نظر میآمد و سیب زمینی دیگر رنگی مطلوب نداشت. همگی اشتهای خود را از دست دادند و دست از غذا خوردن کشیدند.

در نهایت، صاحب خانه چراغ سفید را روشن کرد و همه چیز به حال اول بازگشت و مهمانان شادی و نشاط خود را از سرگرفتند. این مثال نشان می دهد که چگونه رنگ ها بر انسان اثر عمیق دارند و خواسته یا ناخواسته ما را متاثر می سازند. بدون شک، رنگ ها تاثیر بسیار عمیقی بر سلسله اعصاب و حالا ت روانی می گذارند.

باید به قدرت رنگ و تاثیر آن بر سطح های گوناگون توجه شود. برای مثال اگرچه رنگ های آبی، سبز یا زرد در شکل خالص خود نشانی از بیماری ندارند، اما همین رنگ ها با تابش بر چهره انسان، به آن حالتی بیمارگونه می دهد.

رنگ آبی تیره دریاها و کوهستان هایی که در فاصله ای دور قرار دارند، ما را فریفته خود می سازد و به وجد میآورد ولی اگر با همان رنگ آبی آنها را رنگ کنیم، مرموز، بی روح و هراس انگیز می شود. رنگ آبی آسمان آفتابی اثری فعال و جانبخش دارد در حالی که رنگ آبی مهتابی با اثری آرام، مقاومت را از بین برده، دلتنگی ورکود را با حالتی آرام بر جای می گذارد. قرمزی چهره دلا لت بر خشم، غضب، طغیان و هیجان دارد و قرمزی آسمان علا مت طغیان و هجوم هوای متلا طم است.

با توجه به تاثیر رنگ ها بر روان و زندگی روزمره به سراغ کارشناسان رفته و به گفت وگو می پردازیم.

سیدرضا حسینی لا هیجی که فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد طراحی صنعتی است و ۱۰ سال در فضای شهری کار کرده، در حال حاضر مشاور سازمان زیباسازی شهر تهران است. وی به کارهای خود و طراحی زیباترین اجزای شهری اشاره می کند که دنبال فرصت اجرای آنها است. او پیرامون رنگ در فضای شهر می گوید:

«رنگ در شهرهمانقدر اهمیت دارد که در فضای داخلی خانه ها مهم است، افراد روی دکوراسیون داخلی، نوع چیدمان مبلمان، خرید چراغ و تابلوهایی که روی دیوار نصب می کنند، حساسیت زیادی دارند چرا که بیانگر شخصیت آنهاست و دوست دارند محیط زندگی به آنها آرامش دهد. از سوی دیگر می خواهند فضای برازنده و شایسته ای را برای مهمان فراهم کنند تا شخصیت و زیبایی را توسط محیط، غذا و نوع پوشش انتقال دهند. اکنون همین حساسیت برای فضای شهری نیز به وجود آمده است. به این معنا که رنگ در منظر شهر و ترافیک شهری به قدری اهمیت پیدا کرده که در حال حاضر تمام دنیا به این موضوعات می پردازند اما باید دقت زیادی در رنگ شود که محیط از نظر بصری تخریب نشود و فضای جلف و ناشایست به وجود نیاید. محیط مناسب با کاربری خود طراحی شود. برای مثال در فضایی که بچه ها حضور دارند از رنگ های دایره اول رنگ که پایه هستند استفاده می شود چرا که بچه ها قادر باشند به خوبی رنگ ها را درک کنند.

برای محیطی که افراد بزرگتر حضور دارند از درجه دوم و سوم دایره رنگ استفاده می شود چرا که این افراد ذهن پیچیده تری دارند و این رنگ ها را بهتر درک می کنند. این دقت نظر باید توسط متخصصین به وجود آید و شخص دیگری نمی تواند این کار را انجام دهد. یک آهنگر، نجار یاحتی کسی که در رشته هنری تحصیل نکرده نمی تواند پیرامون این موارد نظر دهد. مشکلا ت کنونی موجود در شهر به خاطر همین مسایل است. برای مثال چیدمان مبلمان شهری، نوع طراحی و... کارهایی که توسط افراد غیرمتخصص انجام می شود، بسیاری از مواقع در جلسات و بازدیدها در مورد جایگاه نیمکت یا شکل سطل زباله می پرسیدیم، در پاسخ می گفتند که به خاطر بازدید فلا ن مسوول به آهنگر محل سفارش ساخت ۴۰۰ نیمکت را در زمان کوتاه دادیم و به دلیل نبود طرح، شکل آن به آهنگر واگذار شد. این موضوع باعث تخریب فضای شهری شده است.

وی افزود: تمام مدیران زیباسازی باید فارغ التحصیل دانشکده های هنری باشند; در هر رشته هنری که تحصیل کنند، از معماری و طراحی صنعتی تا گرافیک، نقاشی و مجسمه سازی، زبان ما را می فهمند. مبلمان شهری نیز می تواند هماهنگ شودو در سطح شهر به صورت یکپارچه درآید، مانند استانداردی که برای سطل های زباله وجود دارد. در سطل های زباله شهری، ۴-۵ نوع استاندارد مختلف از سطل های کوچکی که به پایه های چراغ نصب می شوند تا سطل های بزرگ مخصوص زباله های انبوه، وجود دارد; ایستگاه تاکسی و اتوبوس نیز می تواند یکپارچه و هماهنگ باشد. در حال حاضر سازمان زیباسازی شهر تهران روی این استاندارد ها کار می کند.

البته تعداد متخصصین دانشآموخته حرفه ای دراین زمینه بسیار کم هستند. شرکت های مشاوره ای هم که سازمان زیباسازی و سازمان های وابسته با آنها کارمی کنند، شرکت های معماری بزرگ هستند اما هنگامی که پشت میز مذاکره می نشینیم. متخصصی ندارند که به جزئیات بپردازد. در بسیاری از موارد هنگامی که در صحبت ها، پیشنهاد طرحی را دادیم، گفتند کار آنها معماری است و بیشتر پیرامون طراحی ساختمان و فضای شهر آگاهی دارند، اگر طراح صنعتی حرفه ای می شناسید، معرفی کنید! اکنون روی این خلا »ها کار می کنیم. برخی از طرح های اولیه و سه بعدی آماده شده و باید در پروژه های مختلف به اجرا برسد. برای به اجرا رساندن آنها نیاز به سیستم اداری، کاغذ بازی، قرار داد، انتخاب پیمانکار، راضی کردن مدیران و... وجود دارد که کمی کار را به تعویق می اندازد ولی کارها در دست اقدام است.

مطالعات زیادی نیز صورت می گیرد که زودتر دفترچه های ضوابط استاندارد ارایه شود. شهرما شبیه شهر مرده شده است. بسیاری از اساتید دانشگاهی این موضوع را بیان می کنند. بیشتر رنگ ها، رنگ های مرده، خاکستری و خنثی است.

این موضوعات بسیار حساس است که در دست بررسی است. با یک رنگ می توانیم هویتی را نشان دهیم، یا منطقه ای را به هم بریزیم، بنابراین باید دقت نظر داشت که از چه رنگی با چه تنالیته ای و در کجا استفاده شود.

کار برد رنگ بستگی به محیط، فضا، معماری بخش های مختلف شهر و نوع کاربردی دارد. در چند سال گذشته ذهن افراد بازتر شده، آگاهی بیشتری پیدا کردند و تنوع رنگ افزایش یافته است.

نورپردازی نیز در کنار رنگ حائز اهمیت است. هنگامی که یک اثر خوب در شهر پدید میآید، برای نمای شب آن نیز فکر می شود تا منظره زیبایی داشته باشد. اکنون مطالعاتی صورت می گیرد که بیشتر از انرژی خورشیدی و از چراغ هایی که به فتوسل وصل می شود، استفاده شود تا در زمان خاموشی هم، روشن بمانند.

در حال حاضر یک گروه دانشگاهی روی جنبه های روانی رنگ مطالعه می کنند و پیش نویس آن آماده شده، برای مان فرستادند که نظر خود را بدهیم و سپس نهایی شود; این گروه پیرامون بحث رنگ در منظر شهری مطالعه می کنند و خوشبختانه این کتابچه ۲-۳ ماه دیگر کامل می شود و کلی ضوابط و استاندارد از آن به دست میآید و به مراکز ابلا غ می شود.»

● تاثیر روانی رنگ

اما تاثیر روانی رنگ بر مردم چیست؟ چرا نیاز به دیدن رنگ های گوناگون هست؟

آسیه اناری، روانشناس و عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی می گوید: محیط یکی از عواملی است که در کنار عوامل شخصیتی، کاری و... در روحیه افراد جامعه تاثیر می گذارد و نقش قابل توجهی دارد. به طور کلی وجود رنگ های شاد در محیط، امید، سرزندگی، شادی و نشاط را افزایش می دهد و رنگ های رو به تیره و خاکستری، خستگی را زیاد می کند که به مرور زمان این خستگی باعث کسالت روحی می شود.

اخیرا کارهایی انجام شده از قبیل گرافیتی اما کم است. اکنون فضای شهر بیشتر خاکستری است و بیشتر به سمت مشکی و تیره سوق داده می شود. رنگ های تیره یا رنگ هایی که در خود افسردگی و دلمردگی دارند موجب کسالت و خستگی چشم می شود; خستگی مداوم ،انگیزه ها را کاهش می دهد و پس از مدتی این خستگی منجر به افسردگی یا پرخاشگری می شود.

رنگ های شاد به ویژه رنگ های گرم چون قرمز، نارنجی و... شادی را زیاد می کند.

تاثیر رفتاری رنگ ها ممکن است زیرآستانه ای باشد و متوجه آن نشوید اما به مرور تاثیر می گذارد رنگ های شاد با گذشت زمان سرزندگی و انگیزه را زیاد می کند و انرژی فرد را افزایش می دهد. تاثیر رنگ در روانشناسی شادی یکی از مباحث مهم است.

● ماهیت رنگ

رنگ ها ناشی از امواج نور هستند. همان طور که گوش انسان در شنیدن صداها محدود است و تنها می تواند صدای ۲۰ هرتز تا ۲۰ هزار هرتز را بشنود، چشم ما نیز همه رنگها را نمی بیند بلکه تنها رنگ هایی که طول موج آن ها بین ۴۰۰ تا ۷۰۰ میلی میکرون است را می بیند. با این تفاوت که گوش تک تک تن ها و صداها را می شناسد اما چشم قادر نیست رنگ های ترکیبی را از رنگ های اصلی بازشناسد!

برای هر یک از رنگ ها می توان طول موجی را بیان کرد. امواج نور فی نفسه رنگین نیستند بلکه رنگ با توجه به طول موج در چشم و مغز انسان شکل می گیرند.

اما چگونه می توان رنگ و زیبا شناسی را ارزیابی کرد؟ ارزیابی رنگ و زیباشناسی در سه نکته حسی و عینی، بیانی و ساختمانی خلا صه می شود. در بررسی هر رنگ باید توجه داشت که سمبولیسم بدون دقت بصری و بدون نیروی عاطفی تنها فرمالیسم صرف است.

از سوی دیگر ارزش یک رنگ کروماتیک(رنگین) در برابر رنگ آکروماتیک(بی رنگ سیاه، سفید و خاکستری ها) مشخص می شود.

قرمز، آبی و زرد رنگ های اصلی هستند که درجه اول نامیده می شوند. این رنگ ها برای نزدیک تر شدن به هم در تلا شند، رنگ قرمز با حل شدن در رنگ زرد به تدریج روشن شده و پس از پشت سر گذاشتن رنگ های نارنجی، پرتقالی و اکر در نهایت به زرد نزدیک می شود. زرد نیز با طی این مسیر و پذیرش رنگ آبی و تشکیل طیفی از سبز و زنگاری به آبی نزدیک شده و با همین شیوه، آبی با قبول رنگ قرمز و ایجاد طیفی از کاربنی و بنفش به قرمز نزدیک می شود. بنابراین مثلث دومی در رنگ پدید می آید که شامل سه رنگ نارنجی، زنگاری و بادمجانی شده، رنگ های درجه دوم نامیده می شوند. شش رنگ باقیمانده در اطراف دو مثلث رنگ های درجه اول و دوم، رنگ های درجه سوم را شکل می دهند که ترکیب های غیر منظم و نابرابر از تداخل دو رنگ است.

● هماهنگی و هارمونی

منظور از هماهنگی رنگ ها، قضاوت در مورد اثر و عملکرد متقابل دو یا چند رنگ است. افراد پیرامون هماهنگی یا نبود هماهنگی رنگ ها دیدگاه های گوناگونی داشته و به طور کلی، عنوان هماهنگی یا نبود هارمونی تنها برخاسته از احساس فرد است که به گونه مطلوبیت یا جذابیت مطرح می شود. این ارزیابی ها شخصی و به دور از تکیه برارزش های عینی و دقیق علمی است. میان تمایلا ت ذهنی اشخاص ورنگ های خاص رابطه بسیار حساسی وجود دارد و ذهن انسان از رنگ ها تاثیر می پذیرد. اما هارمونی چیست؟ هارمونی به معنای تعادل و توازن بین قدرت های رنگی است; «هارمونی» برابر با «نظم» است. کشف همه هارمونی های رنگی نیازمند شناخت نظام موجود در تمام رنگ ها است.

● تضاد رنگ ها

منظور از کنتراست رنگ، مقایسه دو رنگ با هم و اختلا فی است که آن دو می توانند با یکدیگر داشته باشند. اعضای حسی انسان نیز به مقایسه رنگ ها می پردازند. چشم هنگامی خطی را دراز تلقی می کند که با خط کوچکتری مقایسه شده باشد; ترکیبات رنگی نیز بدین گونه مقایسه می شوند و تضاد شدت وضعف آنها تعیین می شود.

تضادهای هفت گانه رنگ شامل کنتراست های ته رنگ یا فام، تاریکی و روشنی، سردو گرم، مکمل، هم زمان، کیفیت و کمیت می شود.

● فرم و رنگ

ارزش فرم و رنگ هم حسی است و هم عینی، فرم نیز در کنار رنگ تاثیرگذار است و معانی گوناگونی را تلقی می کند. برای نمونه مربع نماد مادیت است، سنگینی و سختی فراوان دارد این رنگ دارای ویژگی هایی بوده که برابر با رنگ قرمز است. مثلث مفهوم جنگ جویی، حمله و تعرض را القا می کند و با رنگ زرد برابر و هم خاصیت است; مثلث، لوزی، ذوزنقه وشکل زیگزاگ وزن و سنگینی خاصی داشته و نماد اندیشه و تفکر محسوب می شوند; اما دایره حرکتی پایدار و دورانی روی سطح است. دایره حرکت نرم و صاف داشته و نماد روح و روان است. چینی ها در گذشته دایره را برای نشان معابد و مربع را برای نمایش کاخ ها به کار می بردند. آبی با دایره و خصوصیات آن برابر می کند چرا که صاف و شفاف است.

نقاشی امکانات بسیاری را به صورت عینی فراهم می کند که انتخاب آزادانه جنبه های فضایی، توزیع وزن ها، رنگ ها و سطوح است.

● رنگ در معماری ایرانی- اسلامی

از ویژگی های بارز این هنر نحوه کاربرد رنگ در فضاهای مختلف معماری است. در معماری ایرانی- اسلا می تلا ش می شود نه تنها قسمت های داخلی بلکه فضاهای خارجی معماری نیز با کاشی های رنگارنگ پوشیده شود. کاربرد کاشی های رنگانگ در روی سطوح دیوارها و گنبدها سبب می شود مواد ساختمانی، سنگینی و خشونت خود را از دست دهند، به سطوحی شفاف و موادی بی وزن تبدیل شوند و برتاثیر انواع نقوش هندسی و تزیینی گیاهی بیفزایند. رنگ های شفاف کاشی ها و نقوش هندسی، گیاهی و خطاطی به صورت مجموعه ای کامل و هماهنگ در می آید و مصالح ساختمانی نمودی چون کریستال های رنگین و درخشان به خود می گیرند. توزیع رنگ های آبی فیروزه ای ولا جوری در مجاورت سفید، زرد، قهوه ای و سبز زیتونی مجموعه هماهنگی را تشکیل می دهد. در برخی قسمت ها که رنگ های مکمل آجری مایل به نارنجی، در کنار رنگ های لا جوردی و فیروزه ای قرمز قرار می گیرند، منظره چشم نوازی می آفرینند.

کاشی کاری معرق که در روزگار سلجوقی متداول بود و در دوره های بعد تکامل یافت، در مساجد چشم را خیره می کند. استفاده از کاشی های مینایی و کاشی های خشت هفت رنگ نیز که در روزگار تیموریان رایج بود، در آثار دوره صفوی، هنرمندانه و با مهارت بیشتری رواج یافت. رنگ های کاشی ها در همه جا صاف و شفاف هستند و جلا دارند.

مجاورت رنگ های فیروزه ای در کنار لا جوردی برای زمینه، فضای شفاف و عمیقی را به وجود آورده اند تا انواع شکل های زینتی مانند برگ ها و گل های تزیینی، اسلیمی ها و ختایی ها درآن جای گیرند.

معماری ایرانی- اسلا می از لحاظ رنگآمیزی دارای ویژگی های مینیاتور ایرانی است و از لحاظ کاربرد شکل ها و فرم ها نیز با آن شباهت هایی دارد.

در مینیاتور، هنرمند سعی دارد از طبیعت تقلید نکند. در صورت ها، اندام ها و سایر قسمت ها، سایه روشن طبیعی رعایت نمی شود و معمولا شکل ها به صورت سطح مطرح می شوند و فاقد پرسپکتیو هستند. در معماری نیز نقوش هندسی و گیاهی سایه روشن ندارند و مسطح هستند واز صورت واندام انسانی- به علت حرام بدون آن- نشانی نیست.

در مینیاتور، رنگ ها طبیعی نیستند. در همه جا رنگ های خالص ودر درخشان به کار رفته اند; در معماری نیز رنگ های شفاف و درخشان در انواع نقوش جای گرفته اند. در مینیاتور، اندام ها پارچه هایی از رنگ به تن دارند و در معماری، انواع نقوش رنگین بر سطوح مختلف ساختمان پوشیده شده اند.

● پایتخت دلمرده است

دختر جوانی را می بینم و با او بر سر نمای رنگی شهر به گفتگو می نشینم; چهره ای گرفته به خود می گیرد و می گوید: تهران و بسیاری از شهرهای ایران اصلا رنگی نیست. تا هنگامی که در آن هستیم، نمی فهمیم اما زمانی که از بیرون وارد شهر می شوید، تهران خاکستری و سیاه است. شهرداری کارهای زیادی را انجام داده ولی باز هم گاهی در نقاشی ها از رنگ های خنثی یا رنگ هایی که احساس مردگی را القا می کند استفاده می شود. فضای شهر باید رنگی باشد.

دختر جوان در فکر فرو می رود و می گوید: فضای شهر باید رنگی باشد; این در حالی است که در مصالح ساختمانی رنگ های تیره به کار رفته و آلودگی هوا نیز به تیرگی بیشتر رنگ ها کمک می کند و نمای زشتی شکل می گیرد.

سپس با لبخند می گوید: یک سری از دیوارها و خانه ها به شکل سنتی نقاشی شده که زیباست اما در کنار شهرداری بخشی از کار باید به دست هنرمندان سپرده شود که خلا قیت بیشتری را شاهد باشیم. رنگ های به کار رفته کدر است و احساس طراوت و شادابی به شهروندان نمی دهد.

از او پیرامون رنگ در مبلمان شهری می پرسم، و او باز از کدری و تیرگی رنگ ها سخن می گوید و ادامه می دهد: گاهی نیز رنگ را در قالب تبلیغات می بینم اما خلا صه کردن رنگ در تبلیغات شایسته نیست. در پایان به گرافیتی اشاره می کند و از کمبود این هنر گله می کند و می گوید: هر جا هم که گرافیتی کار می شود یک یا دو روز بعد از آن، آن را پاک می کنند!

جوانی دیگر نیز به خاکستری بودن شهر اشاره می کند و می گوید: تهران در مقایسه با پایتخت سایر کشورهای قاره آسیا که نزدیکی دینی، فرهنگی و زبانی بیشتری با کشور ما دارند، جزو بی رنگ ترین پایتخت ها است. گاهی نیز به بهانه جشن، رنگ به کار برده می شود اما چون بدون هدف و به صورت پراکنده صورت می گیرد تاثیر منفی اش بیشتر از سازندگی اش است.

هنگامی که وارد کشور فقیری چون تاجیکستان می شوید باز هم لبخند را بر چهره مردمان می بینید. هنگامی که چرایی شادی آنها را در ذهنم جست وجو می کردم شادابی و تنوع رنگ در شهر دوشنبه از لباس تاجیک ها تا دیوارهای رنگی ساختمان ها، توجهم را جلب کرد. مردم دوشنبه با فقر دست و پنجه نرم می کنند اما همواره می خندند و در شهری رنگارنگ و صمیمی زندگی می کنند. برمی گردم به تهران، لباس های تیره، موج ماشین های سفید و مشکی در خیابان ها، دیوارهای تیره ای که روزی سفید یا کرم بودند و نمای شهر من را می سازند و بدیهی است که شادابی نیز در این شهر پرجمعیت کمتر باشد; شهر ما خاکستری است.

در حال حاضر طرح هایی در حال اجرا است تا شادابی پنهان در رنگ های خنثی را با جان بخشی به رنگ های شاد، بازگرداند; کاغذ بازی و سلسله مراتب اداری نیز درهمه جای دنیا شناخته شده است، کمبود کارشناسان و هنرمندان مرتبط نیز حس می شود.

امید است که تهران پایتخت ایران با قابلیت های فراوانی که دارد شهری زیبا و زنده شود.

نویسنده : پانیسا حسن زاده