نخستین کسانی که به یونانی نوشتند

جان کیلِن برگردان ناتالی چوبینه

یادداشت مترجم: در راستای سلسله مطالب مربوط به اپیگرافی در بستر تاریخ و فرهنگ، ترجمه نوشته های استادان و پژوهشگران سرآمد این عرصه، که دربردارنده دانستنی های پایه و مفاهیم بنیادین این رشته باشد، می تواند بنیانی بایسته و به روز برای شناخت عمیق تر و پربارتری از این شاخه از دانش باستان شناسی و تاریخ کهن فراهم سازد. مطلب حاضر، فصلی است از کتاب نوشته های یونانی: یک معرفی مصور، کار گروهی از پژوهشگران «انجمن گسترش پژوهش های هلنی» و به سرویراستاری پت ایسترلینگ و کرول هندلی. نویسنده مقاله، پروفسور جان کیلِن، پروفسور امریتوس در رشته تمدن موکنایی یونان در دانشگاه کمبریج و عضو آکادمی بریتانیا است. او که از برجسته ترین کارشناسان کتیبه خوانی خط نوشت ب (قدیمی ترین خط نوشت یونانیِ رمزگشایی شده تا امروز و از کهن ترین سامانه های الفبایی جهان) محسوب می شود، در 1959 به عنوان دانشجوی دکترای پژوهشی وارد کمبریج شد و زیر نظر پروفسور جان چدویک، از همکاران مایکل ونتریس در رمزگشایی از خط نوشت ب، به پژوهش در این زمینه پرداخت. آثار او پرشمار اند، و آمیزه ای از دانش تخصصی زبان شناسی، باستان شناسی، اپیگرافی، و تاریخ اقتصاد را عرضه می دارند، که نقش بزرگی در شناخت امروز ما از مفاهیم، فرآیندها و کارکردهای اقتصاد در جهان باستان ایفا می کند. بدین ترتیب، اهمیت کار او به لحاظ انسان شناسی، آشکار کردن نقش اپیگرافی در مطالعه نظریه ها و ساختارهای تشکیل دهنده نهادهای اقتصادی در فرهنگ یونان باستان است، فرهنگی که از بنیان گذاران مدنی سازی اقتصاد، تجارت، و دادوستد خارجی و بینامللی در تاریخ جهان محسوب می شود.

نکته ای نیز درباره ترجمه این متن شایسته یادآوری است. در بستر فرهنگ های موکنایی و مینویی (نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد)، «کاخ» و «قصر» نه به معنای عام امروزین، یعنی عمارتی بزرگ و پراهمیت، بلکه بیشتر به معنای «اَرگ» به کار می رفته اند: بنایی عظیم و حصاردار با قسمت های گوناگون که اغلب هردو کاربری شهر مرکزی، یا پایتخت، یک قلمرو پادشاهی و مقر اصلی حکومت را یکجا برآورده می کرده است. از این رو، در ترجمه حاضر نیز برای کلمه انگلیسی palace از واژه «اَرگ» استفاده شده است.

 

 

زبان یونانی، تا جایی که ما خبر داریم، نخستین زبان اروپایی بود که در قالب نوشتار ثبت شد. یکی از کهن ترین شکل های این زبان، که خویشاوندی بسیار نزدیکی با گویش های رایج در آرکادیا و قبرس در دوران های بعد داشت، یونانی موکنایی بود. این زبان به صورت نوعی نوشتار هجایی معروف به «خط نوشت ب» روی لوحه هایی گِلی نقش بسته که از شش اَرگ متعلق به عصر مفرغ در جزیره کرِت و خاک یونان به دست آمده اند. لوحه های به دست آمده از ارگ های مربوط به خاک یونان در شهرهای پولُس (Pylos)، موکنای(Mycenae) ، تبس(Thebes) ، و تیرونس(Tiryns)  و ارگ خانیا(Khania)  در کرِت به قرن سیزدهم پیش از میلاد تعلق دارند؛ اما لوحه های مربوط به اَرگ کنوسُس(Knossos)  در کرِت ممکن است به واقع در قرن چهاردهم (یا حتا در برخی موارد در اواخر قرن پانزدهم) پیش از میلاد نوشته شده باشند. پس از این ها، قدیمی ترین نوشته یونانی به خط قبرسی کلاسیک است که با خط نوشت ب خویشاوندی دارد. این نوشته یک کلمه بیشتر نیست: اُ – په – له – تا – ئو، حالت ملکی یک نام مردانه [اُپیلتائوس (؟)] که شاید نشانگر صاحب شیئی باشد که نوشته روی آن حک شده است: یک سیخ فلزی به دست آمده از پالایپافُس(Palaipaphos)  در قبرس که کاوشگران در محل حفاری تاریخ آن را قرن یازدهم پیش از میلاد تعیین کرده اند. قدیمی ترین نوشته هایی که الفبای یونانی در آنها به کار رفته به میانه قرن هشتم پیش از میلاد برمی گردند.

خط نوشت ب، که در 1952 توسط مایکل ونتریس رمزگشایی شد، بدون تردید اقتباسی است از خط کرِتی قدیمی تر «خط نوشت الف»، که با هدف مکتوب کردن زبان یونانی به وجود آمد. دقیق نمی دانیم این اقتباس کی و کجا صورت گرفته. برخی پژوهشگران احساس می کنند شکل گیری جوامع پیچیده تر در خاک اصلی یونان ممکن است از همان قرن شانزدهم پیش از میلاد ضرورت خط و نوشتار را پیش آورده باشد. برخی دیگر نیز بر این باور هستند که خط نوشت ب تا 1450 پیش از میلاد که یونانی ها قدم به جزیره کرِت گذاشتند، اصلن وجود نداشته است.

شواهدی که در اختیار ماست، نشان می دهد خط نوشت ب یکسر برای امور اداری به کار می رفته است: ابزاری کمکی برای سامانه های اقتصاد باز- توزیعی غیرپولی و غیربازار در قلمروهای سیاسی ای که از مرکز آنها کتیبه پیدا شده است. در میان این کتیبه ها هیچ نشانی از نوشته های ادبی، قوانین حقوقی، اسناد سیاسی و یا سنگ نوشته های عمومی به چشم نمی خورد. خط نوشت الف (که هنوز رمزگشایی نشده) را برای نوشتن بر سنگ و اشیای فلزی، و تهیه تقدیم نامه های مذهبی به کار می بردند؛ اما هیچ نوشته ای از این دست به خط نوشت ب وجود ندارد. گروهی از نوشته های خط نوشت ب که با رنگ روی اشیا نقش می شدند، روی تعداد زیادی از کوزه های مخصوص حمل و نقل و ظرف های گِلی دیگری که از کرِت و خاک یونان به دست آمده، پیدا شده اند؛ ولی این ها هم به احتمال زیاد فقط کاربردهای دفتریِ متمرکز در همان محل اصلی پیدا شدن خود را داشتند. شماری از ظروف نوشته دار که در خاک یونان یافت شده تولید همان محل هستند، ولی بقیه آن طور که بعدها معلوم شد در کرِت ساخته شده اند: بسیاری از آنها در انتهای غربی جزیره، و بقیه در ناحیه مرکزی.

گذشته از این «دست نوشته های روی کوزه»، چند نوع دیگر از شواهد نوشتاری به خط نوشت ب نیز وجود دارند. بیشترین تعداد در اختیار «لوحه های گِلی» است. اندازه های مختلفی از این لوحه ها یافت شده، که از ورقه های کوچک تر از 2.5 سانتی متر با 1 سانتی متر درازا و 0.4 سانتی متر ضخامت تا ثبت های بزرگ با چندین و چند سطر نوشته را دربر دارد. بزرگ ترین لوحه، که از کنوسُس به دست آمده، 16 سانتی متر پهنا، 27 سانتی متر درازا، و 2.8 سانتی متر ضخامت دارد. بزرگ ترین بایگانی کتیبه ها نیز در کنوسُس (با بیش از 3000 نوشتار) و پولُس (با حدود 1200 نوشتار) یافت شده اند.

پس از لوحه ها، نوبت به برچسب ها، مُهرها و چندتایی نوشتار دیگر می رسد که کاربرد آنها هنوز مشخص نیست. این ها همه از گِل درست شده اند. کاربرد برچسب ها این بوده که نشان دهند محتوی سبدهای مخصوص نگهداری لوحه های تکمیل شده چیست؛ مُهرها نیز گلوله های گِلی کوچک و سه گوشی بودند که از خط و نشان های داخل آنها پیداست در اصل دور گرهی در یک تکه سیم یا ریسمان را گرفته بوده اند. به تازگی با بررسی مطالب نقش شده بر خزانه ای از این نوشتارها، که در 1982 از شهر تِبِس به دست آمدند، معلوم شده هدف از مُهر کردن انتقال داده هایی از اطراف و اکناف قلمروهای پادشاهی به دستگاه های دیوانی مرکزی مستقر در اَرگ ها بوده است. یک دسته مُهرهای موکنایی حاوی مشخصات تعدادی ظرف در کنار لوحه ای پیدا شده اند که فهرست ظرف هایی از همان نوع روی آن نقش بسته است: چندان شکی نیست که این نمونه می تواند نمایانگر رواج کاربستی شامل پیاده کردن داده های اطلاعاتی از مُهرهای رسیده به اَرگ روی لوحه های گِلی باشد.

نوشته های روی این لوحه ها و شواهد همانند، سه عنصر شاخص در نوشتار را به نمایش می گذارند: نشانگر های هجایی که به طور گروهی برای تشکیل کلمه به کار می روند (کلمه ها با فاصله یا علامت های جداکننده از هم جدا می شوند)؛ نشانگرهای کالا («مفهوم نگار») که برخی از آنها کم و بیش تصویری هستند و برخی دیگر همان نشانگرهای هجایی که به عنوان علامت اختصاری به کار رفته اند؛ و نشانگرهایی برای اعداد و اندازه ها. نشانگرها معمولن زمانی که گِل هنوز مرطوب بود روی سطح کتیبه حک می شدند؛ اما چند نمونه انگشت شمار از نشانگرهایی که دیرتر اضافه شده اند نیز در دست داریم (مثلن علامت های تأیید که به درستی یک محاسبه گواهی می دهند). موارد زیادی از اصلاح به چشم می خورد: نوشته اولیه با مالیدن انگشت یا ته اسکنه پاک شده و نوشته دیگری روی آن آمده است. تعدادی از لوحه ها حالت چرک نویس دارند: یعنی از همان ابتدا برای نوشتن و پاک کردن و دوباره نوشتن به کار رفته اند. در تیرونس ابزارهای نُک تیزی از جنس عاج به دست آمده که طبق تشخیص، اسکنه (stylus) هستند – هرچند اِمِت لزلی بِنِت، کارشناس برجسته اپیگرافی کتیبه های پولُس، این احتمال را هم در نظر گرفته که لوحه ها ممکن است با فرو بردن خار داخل نوعی اِشِل نوشته شده باشند.

لوحه های نوشته شده را اول می گذاشتند خشک شود (اما احتمالن، برخلاف برخی فرضیه ها، نه زیر آفتاب) و بعد برای نگهداری داخل سبدهای حصیری یا جعبه های چوبی می چیدند. برچسب هایی که در بالا گفتیم خط و نشان هایی روی پشت شان افتاده، و این نشان می دهد وقتی روی حصیر قرار گرفته اند که هنوز نم داشته اند و حصیر روی آنها خط انداخته؛ سِر آرتور ایوانز هم بین لوحه های کشف شده در حفاری های کنوسُس لولاهای کوچک مخصوص جعبه پیدا کرده است. لوحه ها، دست کم در بعضی از اَرگ ها، در طبقه های بالای ساختمان و در اتاق های گچکاری شده بالای انبار نگهداری می شدند. لوحه های کنوسُس در سراسر اَرگ پراکنده بودند؛ اما در پولُس، با این که مجموعه های کوچکی از آنها در کارگاه های تک افتاده و محل های انباری یافت شد، باز بیشترین تعداد متعلق به یک بایگانی دو – اتاقه مخصوص بود که درست چسبیده به ورودی اصلی اَرگ قرار داشت. در یکی از این دو اتاق، نیمکت های کوتاه گِلی دورتادور دیوارها را گرفته اند، و روشن است که سبدهای کتیبه را روی این نیمکت ها (و البته روی تعدادی قفسه بالای آنها) انبار می کردند.

لوحه های کشف شده در هریک از محوطه های حفاری، دست کم آن تعدادی که در اختیار داریم، همگی تاریخ یک سال را نشان می دهند: آخرین سال فعالیت اَرگ مزبور پیش از ویرانی. نشانه های داخلی فراوانی حکایت از این دارند که لوحه ها فقط برای ثبت موقت داده ها در نظر گرفته می شدند و قرار نبوده آنها را بعد از پایان سال مالی نگه دارند. تاریخ گذاری لوحه ها نه از نظر سال بلکه فقط از نظر ماه فرق می کند (درست برعکس کتیبه های میخی خاور نزدیک باستان که سال های شاهی [نام گذاری گاه شناختیِ سال بنا بر پادشاه وقت. م] را به طور منظم نشان می دادند)؛ شرح بسیاری از تراکنش ها، فرآورده ها و کالاها نیز با اشاره به امسال و پارسال همراه است – در حالی که اگر قرار بود ثبت های روی این لوحه ها در سال های بعد نیز مورد مراجعه قرار بگیرند، دقت بیشتری در گاهشماری لازم می آمد. روشن است که هیچکدام از این لوحه های نیمه خشک و موقتی اگر در آتش سوزی اَرگ ها به طور کامل پخته و سفت نمی شدند، نمی توانستند تا امروز باقی بمانند.

یکی از پرسش های بحث انگیز در رابطه با بایگانی های خط نوشت ب این است که آیا این بایگانی ها در اصل گروه دیگری از اسناد را نیز در خود جا می دادند، که (گویی به کنایه) برای ماندگاری بیشتر روی پارچه یا پاپیروس ثبت می شدند. به نظر می رسد شواهدی از این دست درمورد خط نوشت الف وجود داشته: «پاکت ها»ی کوچک گِلی با خط و نشان هایی در داخل که نشان می دهد روزگاری یک شیء تاشده داخل آنها قرار داشته است. اما در بایگانی های خط نوشت ب تعداد خیلی کمی از این «پاکت ها» باقی مانده؛ برای انجام بیشتر امور داد و ستد یک پادشاهی موکنایی (اگر نگوییم کل آن) همان لوحه ها به تنهایی کفایت می کردند. یک دسته سیاهه مالیاتی از پولُس وجود دارد که می تواند گواهی بر وجود چیزی شبیه یک روال دفتری تثبیت شده باشد: اسناد و مدارک را در طول سال به روز می کردند، و مانده بدهی ها را به ترازنامه های سال مالیاتی بعد انتقال می دادند. بدین ترتیب، دفترداران موکنایی دیگر نیازی به ثبت اسناد روی چیزی از جنس دیگر نداشتند.

درباره کاتبانی که اسناد خط نوشت ب را می نوشتند – این نخستین نویسندگان شناخته شده زبان یونانی – چه می دانیم؟ داده های زیر با یقین یا احتمال زیاد همراه اند:

الف – می توان مطمئن بود که کار آنها فقط لوحه نویسی نبوده، بلکه آنها گروهی از کارمندان امور اداری اَرگ بوده اند که سواد نوشتن هم داشتند. بنا بر محاسبه هر کاتب درصورتی که تمام وقت به نوشتن می پرداخت می توانست کل لوحه هایی را که در اختیار داریم طی حدود دو هفته بنویسد: با این حال، فقط در کنوسُس می توان دست کم چهل و یک دستخط مختلف را شناسایی کرد که شاید تعدادشان به هفتاد هم برسد.

ب – هرچند تعداد انگشت شماری کاتب همه فن حریف وجود داشت که به چند مقوله دفتری مختلف رسیدگی می کردند، اما بیشتر کاتبان کار تخصصی انجام می دادند و تنها روی وضعیت اقتصادی یک یا در نهایت دو سه بخش از قلمرو پادشاهی متمرکز می شدند. برای مثال در کنوسُس، کاتبی که ژ.پ. اُلیویه او را با شماره 117 مشخص کرده بالغ بر 800 لوحه در رابطه با گوسفند دارد و (تا جایی که می دانیم) همین و بس. به علاوه، در مواردی که می توان محل یافتن لوحه(ها) را مشخص کرد، معلوم می شود تمام اسناد نوشته شده به دست یک کاتب مشخص در رابطه با مقوله ای خاص معمولن همه با هم و در یک محل مشخص در اَرگ بایگانی می شدند. (مثلن، تمام لوحه های گوسفندی کاتب شماره 117 در «بخش خدمتکاران» در قسمت شرقی اَرگ بایگانی شده بودند.)

پ – به نظر می رسد کاتبان مهارت های خود را تحت یک نظام استاد – شاگردی می آموختند. باز در همان کنوسُس، در چند مورد دو کاتب با دستخط هایی بسیار شبیه یکدیگر داریم که در حوزه یک مقوله واحد مشغول به کار بوده اند؛ برای توضیح این پدیده، راحت تر از همه این است که بنا را بر این بگذاریم که یکی از آن دو استاد و دیگری شاگرد بوده، یا هردو شاگرد یک استاد واحد بوده اند. (یکی از موارد این چنینی مربوط می شود به دو کاتب لوحه های گوسفندی: دستخط کاتب 117 خیلی شبیه دستخط کاتب 119 است، که مقدار پشم حاصل از همان گله گوسفندی را ثبت کرده که مشخصات آن توسط کاتب 117 به ثبت رسیده است.)

ت – اکنون می توانیم با اطمینان بگوییم که کاتبان با این که کارمندان اداری نویسنده لوحه ها بودند ولی معمول نبوده خودشان آنها را درست کنند. پژوهشی جدید روی آثار انگشت به جا مانده روی لوحه های کنوسُس نشان می دهد اشخاصی که لوحه های سفید را می ساختند تا کاتبان روی آنها بنویسند معمولن خود کاتب نبودند (اثر انگشت کاتبان نیز روی لوحه ها یافت می شود)، بلکه از کودکان هشت تا دوازده ساله یا بزرگسالانی تشکیل می شدند که از زبری دست هاشان پیداست پیش از آن به کارهایی دیگر (مثلن پاروزنی یا هیزم شکنی) اشتغال داشته اند.

ث – شماری از کاتب ها گردشی هستند. پیش تر دیدیم که اکنون مشخص شده مُهرها را در جاهایی خارج از اَرگ می نوشتند و بعد به مرکز می فرستادند. اما هیچ گواهی، به جز مُهرها، مبنی بر وجود سواد در جایی خارج از همان اَرگ مرکزی در دست نیست، که بی واسطه معلوم می کند مُهرها باید کار کارمندان سیار اَرگ بوده باشند. یکی از مُهرهای کنوسُس بدون تردید به دست همان کاتبی نوشته شده که بسیاری از لوحه های موجود در بایگانی اَرگ در رابطه با سیاهه های پشم و پارچه نیز به خط او هستند.

درمورد نام هیچ یک از کاتبان لوحه های به دست آمده با خط نوشت ب نمی توانیم با اطمینان اظهارنظر کنیم: هیچ یک از لوحه ها امضا ندارد، و مشخصات هیچ کاتبی در آنها ثبت نشده است. فقط در یک مورد می توان گفت پرکارترین کاتب شهر پولُس (شماره 1 در رده بندی بِنِت) آ – کُ – سُ – تا (آلکسُیتاس، یا چیزی شبیه این) نام داشته. شماری از لوحه های پولُس به یکی از کارمندان بلندپایه اَرگ به نام آ – کُ – سُ – تا اشاره می کنند، که طبق ثبت یک کتیبه بازرسی داخلی اَرگ را انجام داده است. از آن جا که می دانیم (الف) کاتب ها از کارمندان اَرگ به شمار می رفتند؛ (ب) کاتب ها گردشی کار می کردند؛ و (پ) بیشتر اشاره هایی که به آ – کُ – سُ – تا شده روی لوحه هایی به خط کاتب 1 ثبت است که با قضاوت از روی گستردگی و اهمیت کارش می توان گفت کارمند بسیار مهمی به شمار می رفته، این نتیجه حاصل می شود که صحبت سوم شخص از فعالیت های آ – کُ – سُ – تا («به آ گزارش رسید که»؛ «آ مشاهده کرد که») در حقیقت شرح کاتب شماره 1 از فعالیت های خودش بوده است.

 

منابع

(J. Chadwick, Linear B and Related Scripts (London 1987

"J. Chadwick, The Mycenaean World (Cambridge 1976), especially Ch.2: “The documentary evidence

J. T. Killen, ‘The Linear B tablets and the Mycenaean economy’, in A. Morpurgo Davies and Y. Duhoux, eds, Linear B: A 1984 Survey (Louvain-la-Neuve 1985) 241-305

(J. –P. Olivier, Les Scribes de Cnossos (Rome 1967

(T.G. Palaima, The Scribes of Pylos (Rome 1988

(K. –E. Sjöquist and P. Åström, Knossos: Keepers and Kneaders (Göteborg 1999