پیشینه یک گیاه اعتیادآور

در دوره قاجار اعتیاد به تریاک و حشیش جرم تلقی نمی شد

آشنایی انسان با خشخاش قدمت دیرینه‌ای دارد و به سال‌های نخستین تاریخ تشکیل حیات اجتماعی برمی‌گردد که آن را استعمال می‌کرده است. لوحه‌های گلی به جای مانده از سومریان ـ که حدود ۵ هزار سال قبل از میلاد در بین‌النهرین زندگی می‌کردند ـ نشان‌دهنده شناخت آنها از کشت خشخاش و نحوه جمع‌آوری شیره تریاک است. آنها بودند که برای اولین بار، نام «گیاه شادی بخش» روی آن گذاشتند که امروزه هم به همین نام یعنی Plant of joy معروف است.

هندوستان در آسیا و مجارستان در اروپا، جزو اولین کشورهایی هستند که به خواص خشخاش پی بردند و با کشت آن، به مصرف آن روی آوردند. مصرف این مواد در گذشته، جنبه دارویی داشته و برای علاج بیماری‌ها از آن استفاده می‌شده است.

در ایران نیز مصرف موادمخدر سابقه‌ای طولانی دارد. گیاهانی که تریاک و حشیش از آنها به‌دست می‌آید، از گیاهان بومی ایران به شمار می‌روند. به نظر می‌رسد اقوام ساکن فلات ایران با خواص روان‌گردان و دارویی این مواد آشنایی داشته‌اند. خواص خواب‌آور و ضددرد تریاک توسط دانشمندان مسلمان ایرانی مانند محمد زکریای‌ رازی و ابوعلی‌سینا توصیف شده است. اما شواهد مربوط به سوءمصرف آن در موارد غیرپزشکی، بسیار نادر است. ابوریحان بیرونی ظاهرا اولین دانشمند ایرانی است که به خاصیت اعتیاد‌آور افیون اشاره کرده است ولی شیوع ناگهانی سوءمصرف تریاک و حشیش در دوره صفویه رخ داد. می‌گویند که نخست موادمخدر و بویژه تریاک جهت کاهش اضطراب بزرگان و رجال به کار می‌رفت، سپس میان قشرهای مختلف مردم رواج یافت تا آنجا که گسترش روزافزون و نگران‌کننده مواد افیونی، شاه طهماسب اول را واداشت تا مبارزه‌ای جدی با اعتیاد و موادمخدر آغاز کند.

شواهد تاریخی مربوط به دوره قاجاریه، از شیوع سوءمصرف تریاک اغلب به‌صورت بلعیدن و گاهی هم به‌صورت دود کردن، در میان طبقات مختلف جامعه ایرانی حکایت می‌کند. اما سوءمصرف مشتقات شاهدانه (حشیش) ظاهرا به طبقات خاصی چون دراویش محدود بود. در این دوره منبع اصلی تامین حشیش افغانستان بود؛ به‌طوری که بعد از جدا شدن هرات از ایران و پناهنده شدن عده‌ای از افغان‌های هرات به تهران، خرید و فروش و مصرف آن در این شهر افزایش یافت.

کشت خشخاش و تولید داخلی تریاک در قرن هجدهم و نیمه اول قرن نوزدهم میلادی، بیشتر به‌منظور پاسخ گفتن به تقاضای روزافزون مصرف‌کنندگان داخلی بود. اما از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی کشت تریاک به‌عنوان یک محصول قابل صدور و ارزآور مورد توجه قرار گرفت. اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ایران یکی از اعضای بسیار فعال تجارت جهانی تریاک محسوب می‌شد. البته قسمت زیادی از تریاک تولیدی در داخل مملکت مصرف می‌شد و کل اقتصاد کشور نیز به تولید و صدور تریاک وابستگی پیدا کرده بود. اما با ظهور نهضت مشروطه و بیداری ایرانیان، عده‌ای از رهبران ملی و مذهبی مبارزه جدی با مصرف تریاک را وجهه همت خود قرار دادند. ولی گرفتاری‌های سیاسی و وابستگی شدید اقتصاد کشور به ارز حاصل از صادرات تریاک، هرگونه اقدام جدی را در زمینه مبارزه با کشت و سوءمصرف این ماده غیرممکن می‌نمود.

مقوله اعتیاد به موادمخدری مانند تریاک و حشیش در دوره قاجار به‌عنوان مساله اجتماعی تلقی نمی‌شد و مصرف‌کنندگان نیز متخلف یا مجرم تلقی نمی‌شدند، در دوره رضاشاه و سال ۱۳۰۷ قانون انحصار تریاک در ۱۶ ماده به تصویب مجلس شورای ملی رسید که به موجب آن کلیه معاملات، نگهداری، انبار کردن، حمل‌و‌نقل و صدور تریاک و شیره اعم از مصرف داخلی و خارجی در انحصار دولت قرار گرفت؛ اما این قانون برای استعمال تریاک و سایر موادمخدر ممنوعیتی روشن و شفاف پیش‌بینی نکرده بود. طی سال‌های ۱۲۸۹ تا ۱۳۴۷ هجری شمسی تعداد ۵۲ قانون و نظام‌نامه از سوی دولت‌های وقت درخصوص مبارزه با موادمخدر به تصویب رسید. به‌‌رغم تصویب این قوانین دولت در مقام عمل، مبارزه‌ای جدی برای مقابله با اعتیاد و قاچاق موادمخدر نداشت.

سال ۱۳۴۷ قانون محدود شدن کشت خشخاش و صدور تریاک به تصویب مجلس رسید؛ اما در عمل خرید و فرآوری تریاک توسط دولت و وابستگان دربار شاهنشاهی انجام می‌شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره) مبارزه با اعتیاد و قاچاق موادمخدر در ایران به عنوان یک اصل اساسی سر لوحه برنامه‌های دولت‌های جمهوری اسلامی قرار گرفت.