آغاز عصر کشتار صنعتی

نگاهی به دستاوردهای علمی و فناوری جنگ جهانی اول

تکنولوژی و فناوری در جنگ جهانی اول، رویکردی به سوی صنعتی شدن و استفاده از روش‌های تولید انبوه سلاح‌ها و جنگ‌افزارها بود که ۵۰ سال پیش از آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ و همزمان با جنگ‌های داخلی ایالات متحده آغاز شد.

آگوست ۱۹۱۴ یادآور یک قرن تقریباً آرام و صلح‌آمیز در اروپا بود که با ابداعات و اختراعات علمی بی‌سابقه همراه شده بود. تصور قرن نوزدهمی از یک آینده‌ صلح‌آمیز و آرام حاصل از دستاوردها و موفقیت‌های علمی به دست آمده توسط دانشمندان و مخترعان در ماه‌های پایانی جنگ جهانی اول تقریباً بر باد رفته بود و تمامی منافع و فوایدی که دستاوردهای علمی این سال‌ها می‌توانست برای مردم جهان به ارمغان بیاورد، زیر سایه‌ ویرانی و خونریزی ناشی از استفاده‌ نابجا و خشونت‌آمیز از ارمغان علم و فناوری به دست فراموشی سپرده شد.

سال‌های اول جنگ جهانی اول را می‌توان به نوعی به عنوان تقابل تکنولوژی قرن بیستم و جنگ‌افزار قرن نوزدهم که خود را به شکل رویارویی‌های ناموفق و پرتلفات در هر دو سوی میدان مبارزه نشان می‌داد، تعبیر و تفسیر کرد.

تا واپسین سال جنگ جهانی اول، ارتش‌های بزرگ جهان هنوز دست به تغییرات بنیادین در تاکتیک‌ها و رزم‌افزارهای خود نزده بودند تا اینکه نهایتاً رویکردهای جنگی و سازماندهی‌های جدید در تاکتیک‌ها، کاهش تعداد نیروی انسانی مورد نیاز برای ورود به فازهای مختلف جنگ و استفاده از دستاوردهای نوین تکنولوژی و فناوری جایگزین روش‌های سنتی و قدیمی شدند و نخستین مسلسل‌های خودکار و تفنگ‌های خان‌دار وارد عرصه‌ جنگ شدند.

● جنگ‌افزارهای خندقی

فناوری‌های فلزی و صنایع شیمیایی و بسیاری از ابداعات و اختراعات شیمیایی، قدرت رزمی جدیدی را پدید آورده بودند که دفاع را تقریباً شکست‌ناپذیر و حمله را عملاً غیرممکن می‌ساخت. این نوآوری‌ها شامل تفنگ‌های خان‌دار ویژه‌ پیاده‌نظام، مکانیسم‌های توپخانه‌ای و هیدرولیکی و مسلسل‌های خودکار می‌شدند و کاربرد آنها، عبور از سنگرهای محافظت‌شده را به شدت سخت و تقریباً ناممکن ساخته بود. نارنجک‌های دستی که پیشتر هم وجود داشتند، به سرعت توسعه یافتند و به عنوان کمکی برای حمله به سنگرها و جان‌پناه‌ها مورد استفاده قرار گرفتند. تقریباً می‌توان گفت مهم‌ترین این دستاوردها، ابداع خمپاره‌هایی با قدرت احتراق بسیار بالا بود که مرگ‌آوری توپخانه‌ را در مقایسه با اسلحه‌ مشابه قرن ۱۹ بسیار افزایش می‌داد.

با توجه به اینکه حمله به دشمنی که خود را در خندق پنهان کرده بود یک عمل بسیار دشوار محسوب می‌شد، حفر تونل‌های زیرزمینی برای رسیدن به سنگر دشمن به یکی از سنت‌های رایج در طول جنگ جهانی تبدیل شد. به محض اینکه مواضع دشمن از طریق این تونل‌ها‌ شناسایی می‌شدند، حجم انبوهی از مواد منفجره کارگذاری و منفجر می‌شدند. دستگاه‌های شنود حساسی که می‌توانستند صدای حفر تونل را ‌شناسایی کنند، به ابزاری کارآمد برای دفاع در مقابل این حملات زیرزمینی تبدیل شده بودند. قوای بریتانیایی در استفاده از این روش‌ها بسیار ماهر به نظر می‌رسیدند چرا که به خوبی به فناوری حفر تونل مجهز بودند و از دستگاه‌های شنود پیچیده و پیشرفته بهره می‌بردند.

● گازهای سمی

در آغاز جنگ، ارتش آلمان پیشرفته‌ترین صنعت سلاح‌های شیمیایی جهان را در اختیار داشت و به عبارتی بیش از ۸۰ درصد تولید سلاح‌های شیمیایی دنیا را به خود اختصاص داده بود. به‌رغم اینکه استفاده از گازهای سمی در کنوانسیون‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ لاهه ممنوع اعلام شده بود، آلمان برای دست یافتن به یک سلاح کارآمد تا بتواند به کمک آن بر جنگ‌افزارهای خندقی فائق آید، به این گازها روی آورد. گاز کلرین برای نخستین‌بار در آوریل ۱۹۱۵ توسط آلمان در دومین جنگ ایپرس در بلژیک مورد استفاده قرار گرفت. به نظر می‌رسید این گاز ناشناخته یک صفحه‌ دود ساده باشد که برای پنهان کردن سربازان مهاجم مورد استفاده قرار می‌گیرد و قوای متفقین نیز به سرعت برای دفع این حمله‌ ناگهانی به خط مقدم فراخوانده شدند. این گاز تاثیر بسیار مخربی داشت و جمع کثیری از مدافعان را کشت. بعدها از گاز خردل و گاز بی‌رنگ و سمی فوسوژن و سایر گازها نیز استفاده شد. بریتانیا و فرانسه نیز بعدها از این سنت پیروی کردند و گازهای سمی را به کار گرفتند.

نخستین چاره‌ها در برابر گازهای سمی به شکل موقت اندیشیده شدند به این ترتیب که سربازان پارچه‌های کهنه‌ خیسانده‌شده در آب یا اوره را بر روی بینی و دهان خود می‌گرفتند تا از گزند گازهای سمی در امان باشند. کمی بعد برخی ماسک‌های محافظتی با شمایلی ابتدایی طراحی شدند و تا حدود زیادی، تاثیر و قدرت گازهای سمی را کاهش دادند. گفته می‌شود گازهای سمی در جنگ جهانی اول بیش از یک میلیون نفر را به کام مرگ کشاند. با این حال هیچ برتری و تفوق تاکتیکی خاصی را برای ارتش‌های متخاصم دربرنداشت.

● صنایع هوایی

همراه با بسیاری از فناوری‌های دیگر، صنعت هوانوردی نیز در طول جنگ جهانی اول، دستخوش تغییر و تحولات فراوانی شد. نخستین جنگنده‌های هوایی، تفاوت فراوانی با هواپیماهای ساخته‌شده توسط برادران «رایت» که تقریباً یک دهه پیش از آغاز جنگ جهانی اول به پرواز درآمده بودند، نداشتند. هرچند نخستین هدف‌یاب‌های هوایی مسلح نبودند، اما سرنشینان آنها از درون این ماشین‌های پرنده اقدام به تیراندازی و شلیک به اهداف خود می‌کردند. در این زمان، یک رقابت تسلیحاتی شدید در بین طرفین جنگ درگرفت و به تولید و ساخت هواپیماهای چابک که مسلح به مسلسل بودند، منجر شد. یک دستاورد کلیدی، دنده‌ قطع‌کننده بود که توسط آلمان‌ها ابداع شد و این امکان را فراهم می‌کرد تا مسلسل در نقطه‌‌ای پشت پروانه‌ هواپیما قرار بگیرد و خلبان بتواند همزمان با پرواز، به صورت مستقیم به هدف خود شلیک کند.

با به بن‌بست رسیدن جنگ و عدم توانایی طرفین درگیر در ضربه زدن به مواضع دشمن تا جایی که حتی نمی‌توانستند چند مایل به سمت سنگرهای یکدیگر پیشروی کنند، هواپیماها ارزش فراوانی یافتند چرا که هم می‌توانستند در جاسوسی و کسب اطلاعات از سنگر دشمن مفید باشند و هم بمباران کردن مواضع پشت سنگرها را ممکن سازند. برای این کار، هواپیماهای بزرگ با یک خلبان و یک دستیار برای‌ شناسایی کردن مواضع دشمن استفاده می‌شدند و سنگرها را بمباران می‌کردند.

کشورهای درگیر در جنگ بعدها به تکنولوژی استفاده از بالن‌های سرنشین‌دار روی آوردند. این بالن‌ها که در ارتفاعات بالا پرواز می‌کردند، این امکان را داشتند تا مواضع و سنگرهای دشمن را ‌شناسایی کنند و در زمان لزوم، به روی حریف آتش بگشایند. هر بالن معمولاً دو سرنشین داشت که هر دو آنها مجهز به چتر نجات بودند و در صورتی که دشمن از سنگرهای خود در زمین پاسخ آتش آنها را می‌داد، آنها می‌توانستند با چتر نجات سقوط آزاد کنند و از مهلکه برهند.

● جنگ‌افزارهای دریایی

سال‌های منتهی به جنگ شاهد استفاده‌ گسترده‌تر از تکنیک‌های مکانیکی و فلزی برای تولید کشتی‌های بزرگ‌تر با اسلحه‌ بیشتر و قوی‌تر بود. به آب انداخته شدن ناو HMS Droughtnought در سال ۱۹۰۶، نوعی انقلاب در صنعت تولید ناوهای جنگی به وجود آورد و بسیاری از ناوهای جنگی را حتی پیش از آنکه تولید آنها به پایان برسد، از رده خارج کرد. از همین رو در آغاز جنگ جهانی دوم، ناوگان دریایی بسیاری از ارتش‌ها از ترکیبی از جنگ‌افزارهای دریایی تازه و از رده خارج تشکیل شده بود. تغییرات اصلی عمدتاً در توپخانه‌های دوربرد ایجاد شد و از همین رو نبردهای دریایی در فاصله‌های دورتر و مسافت‌های طولانی‌تر رخ می‌دادند. نبرد جاتلند بین نیروی دریایی آلمان و نیروی دریایی انگلیس، تنها نبردی بود که در جنگ جهانی اول تنها بین دو ناوگان دریایی انجام می‌شد. انگلیس که بزرگ‌ترین ناوگان دریایی را در اختیار داشت، قدرت خود را به نیروی دریایی آلمان دیکته کرد. کشتی‌های بریتانیایی توانستند بنادر آلمان را مسدود کنند و کشتی‌های آلمانی‌- مجارستانی را در هر فرصتی که ممکن بود، متلاشی سازند. این نبردها، آلمان‌ها را به فکر استفاده از ابزاری نوین در جنگ دریایی کرد؛ زیردریایی‌ها.

سیدایمان ضیابری