راه های بهبود فرسودگی كاری

فشار شغلی و تنیدگی روحی دو واژه ای است كه اغلب به جای یكدیگر استفاده می شوند اما یك معنی ندارد فشار شغلی برای پیشرفت در زندگی لازم است اما وقتی از حد لازم فراتر می رود به تنیدگی روحی منجر می شود تنیدگی روحی موجب پیشرفت نمی شود

فشار های عصبی و روانی كه به اصطلاح استرس نامیده می شود ، نگرانی افراد نسبت به كار، خانواده، فرزند، دوری اعضای خانواده از یكدیگر و جدایی از آنها، نگرانی های مادران كارمند نسبت به وضع كودكان خود، احساس گناه از نرسیدن به فرزندان، انتظارات و توقعات سازمان از كارمندان، پیشرفت فناوری و نگرانی و بیم از كهنه شدن معلومات و اطلاعات، مشكلات مدیریت و توقعات كاركنان همگی موجب می شود كه فرد از لحظه بیداری تا هنگام آرمیدن، همواره دچار هیجان، تنش، نگرانی و بیم ها و تمهیدهای گوناگونی باشدكه منجر به فشار عصبی و روانی وی خواهد شد.

متخصصان بهداشت و دیگر كسانی كه مسئولیت بهزیستی و تندرستی سازمانهای كار و حتی خود افراد را برعهده دارند، خود را به انجام كارهای منظم و پیگیر و طرحهای حساب شده متعهد و پایبند می دانند كه به این ترتیب فشار های كار و زندگی را به حداقل ممكن كاهش دهند. ارتقای بهداشت روانی محیط كار به عنوان یكی از مهمترین ابعاد توسعه و بهسازی منابع انسانی در سازمان ها، اذهان بسیاری را در كشورها متوجه خود كرده است.

برای پیشرفت و رشد كشور در همه زمینه ها ابتدا باید از نیروی انسانی سالم و متفكر و خلاق استفاده كرد، زیرا استفاده از نیروی های سالم جسمی و فكری در مؤسسات اقتصادی، خدماتی، آموزشی و صنعتی در بالا بردن سطح بهره وری تأثیر بسزایی دارد.

● مفهوم فشار شغلی و تنیدگی روحی

فشار شغلی و تنیدگی روحی دو واژه ای است كه اغلب به جای یكدیگر استفاده می شوند اما یك معنی ندارد. فشار شغلی برای پیشرفت در زندگی لازم است اما وقتی از حد لازم فراتر می رود به تنیدگی روحی منجر می شود. تنیدگی روحی موجب پیشرفت نمی شود. بیر و نیومن (Beehr & New man) فشار شغلی را چنین تعریف می كنند: شرایطی كه تحت تأثیر موقعیت شغلی پدید می آید و فرد را از كنش معمولی منحرف می كند.

یكی از علت های اصلی در ایجاد فشار روانی ناشی از كار به نقش فرد در محیط كارش بستگی دارد. پس از انجام پژوهش های مرتب و زمان بندی در مركز تحقیقات دانشگاه میشیگان تحقیقات وسیعی در این مورد انجام گرفته، كه هدف خود را بر ابهام و تعارض نقش كاری متمركز كرده است. عامل دیگر در ایجاد فشار روانی به نوع ارتباط فرد و همكارانش، رئیس و زیردستان بستگی دارد.

برخی از دانشمندان علوم رفتاری (مانند كوپر و مارشال) این گونه گفته اند كه وجود روابط خوب میان همكاران در یك محیط، عامل اساسی و محور سلامت فرد و سازمان است. فرنچ و كاپلان روابط ضعیف میان همكاران را با توجه به بی اعتمادی، ضعف حمایتی و بی علا قگی نسبت به گوش دادن به حرف دیگران و بی توجهی به حل و رفع مشكلاتی كه برای اعضای سازمان پیش می آید، تعریف كرده اند. اغلب ما یك سوم اوقات شبانه روز خود را در محیط كار می گذرانیم، فشار های كاری تعارض ها و نومیدی ها مهمترین علت های فرسودگی جسمی و عاطفی هستند و بیماری و پیری زودرس نیز از عوارض آن است.

تأثیر استرس در هنگام كار بسیار گران تمام شده، به صورت كا هش در بهره وری و كارآیی و نارضایتی شغلی نمودار می شود. استرس ممكن است به غیبت از كار، اشتباه، جابه جایی و افزایش هزینه های درمان بینجامد. مؤسسه آسپین كه در زمینه كمك به درمان استرس فعالیت می كند در گزارش سالانه خود نوشته است كه مرگ زودرس كاركنان برای صنایع آمریكایی سالانه ۲۵ میلیارد دلار هزینه به بار می آورد. مؤسسه صنعتی ایالات متحده آمریكا سالانه ۱۲۵ میلیارد دلار هزینه بهداشت و درمان كاركنان خود می كنند كه این رقم هر سال ۱۵ درصد افزایش می یابد.

فرسودگی كاری درواقع آن نوع از فرسودگی روانی است كه با فشار روانی یا استرس های مربوط به شغل و محیط كار توأم شده. این اختلال در میان انواع مشاغل مدرسان و یاری دهندگان مانند مشاوران، معلمان، مددكاران اجتماعی، پزشكان، پلیس، پرستاران و مواردی از این قبیل مشاهده شده و با محركهای تنش زایی مانند داشتن مراجعان بیش از حد در یك زمان، نبود وقت كافی و نداشتن حامی یا قدردانی نشدن مرتبط است.

موارد استرس كه در زندگی روزانه و زندگی اداری و شغلی افراد پدید می آیند به طور عمده شامل ناكامیFRUSTRATION اضطراب ANXIETY و كشمكش های درونی CONFLICT است كه هر كدام از آن ها به موانع و مشكلات گوناگونی باز می گردد. فرسودگی كاری عبارت است از یك فرایند روان شناختی كه تحت شرایط استرس شغلی بروز می كند و خود را به صورت فرسودگی عاطفی مسخ شخصیت DEPERSONA LIZATION و كا هش انگیزه، پیشرفت و ترقی نشان می دهد.

نخستین آسیب فرسودگی كاری عبارت از رنج از فرسودگی بدنیPHYSICAL EXHAUSTION است. افرادی كه به این عارضه دچارند، اصولاً كم انرژی هستند و احساس خستگی بیش از حدی دارند. به علاوه بر این، مبتلایان برخی از نشانه های فشار بدنی STRAIN PHYSICAL همچون سر درد، كم خوابی و تغییراتی در عادات غذایی را به طور فراوان گزارش می دهند. دومین زیان فرسودگی شغلی این است كه افراد مبتلا فرسودگی عاطفی را نیز تجربه می كنند.

افسردگی DEPRESSIO، احساس درماندگی، و كارا نبودن در شغل خود و مواردی از این قبیل، همگی نمونه هایی از فرسودگی شغلی هستند.

براساس تحقیقات صاحبنظران علوم رفتاری، یكی از مهمترین عوامل بروز فرسودگی شغلی در سازمان، سبك مدیریت خاصی است كه سرپرستان سازمان اتخاذ می كنند. در این زمینه، تحقیقات حكایت از این دارند، كاركنانی كه باسرپرستان دارای ملاحظه كاری كم، كار می كنند - برای نمونه، پائین بودن رفاه و آسایش كاركنان و پائین بودن روابط دوستانه و گرم میان سرپرستان و كاركنان - نسبت به افرادی كه رابطه صمیمانه تری را با سرپرستان خود دارند، بیشتر در معرض ابتلا به فرسودگی شغلی هستند. . از بین متغیر های دیگری كه با فرسودگی شغلی مرتبط هستند می توان به وضع تاهل افراد اشاره كرد. تحقیقات حكایت از این دارند كه موارد كمتری از فرسودگی شغلی در میان اشخاص متأهل نسبت به افراد مجرد گزارش شده است. فرسودگی شغلی را می توان به طور مجمل بدین صورت تعریف كرد :

▪ وجود استرس های شدید و طولانی مدت

▪ شرایط كاری نامساعد در سازمان

▪ سبك مدیریت نامطلوب حاكم بر سازمان و وضع تأهل و تجرد

● اثرات عمده فرسودگی شغلی

۱) كاهش عملكرد كه در آن فرد نمی تواند از همه توان، استعداد و انرژی جسمی و روانی خود برای انجام كار استفاده كند.

۲) تلاش برای یافتن مشاغل و حرفه های جدید. در مطالعه ای كه جكسون، اسكاپ و اسكالر در ۱۹۸۶ بر روی صد ها معلم صورت داده اند، مشخص شد كه معلمان در معرض فرسودگی كاری به دنبال شغل و حرفه دیگری هستند. همچنین همان گونه كه محتمل بود، معلمانی كه درجه فرسودگی شغلی شان بالاتر بود بیشتر به دنبال مشاغل دیگر و تغییر كار خود بودند.

۳) بیشتر قربانیان سندرم فرسودگی شغلی در واقع به لحاظ روان شناختی، كناره گیری WITHDRAW پیشه می كنند و تا زمان بازنشستگی دچار چنین وضعی خواهند بود.

رابطه فرسودگی شغلی و ویژگی های شخصیتی

در حالی كه برخی از محققان به دنبال بررسی رابطه سندرم فرسودگی كاری و فشار روانی هستند، برخی دیگر در پی یافتن ویژگیهای شخصیتی با علائم مشخص این سندرم اند.

مطالعات نشان می دهد افرادی كه به لحاظ عاطفی دچار فرسودگی شغلی می شوند، اغلب كمال طلب اند و به طور افراطی درگیر كار و شغلشان هستندو از طرفی اهداف غیر واقعی را برای خود مجسم می كنند. پرداختن افراطی و شدید به فعالیت های مربوط به شغل و اهداف غیر واقعی و دست نیافتنی را درباره كار دنبال كردن به گفته بسیاری از محققان، نخستین علامت ها و هشدارهای فرسودگی شغلی است.

● راههای بهبود فرسودگی كاری

به طور كلی مدارك و اسناد تحقیقاتی درباره این كه آیا فرسودگی شغلی بازگشت پذیر است یا خیر ؟ گویای این واقعیت است كه فرسودگی های بدنی و روانی را می توان از دامان قربانیان این سندرم پاك كرد. البته راه های مقابله باسندرم فرسودگی كاری، بسیاراند، اما عمده ترین آن ها عبارت اند از :

۱) كاهش و از بین بردن استرس های موجود در محیط كار، كه نخستین قدم برای بهبود سندرم فرسودگی شغلی به حساب می آید.

۲) افرادی كه دچار فرسودگی شغلی هستند، نیاز دو چندانی به حمایتهای خانواده، دوستان و همكاران دارند. به دیگر سخن، حمایتهای روحی و عاطفی از این دسته افراد در بهبودیشان نقش مهمی دارند.

۳) ارائه خدمات مشاوره ای نیز سهم عمده ای را در اصلاح سندرم فرسودگی كاری دارند. تغییر نگرش های منفی مبتلایان و دمیدن روح عزت نفس و خود ارزشمندی در آن ها از نیازهای ایشان محسوب می شود.

۴) تغییر شرایط كاری نامساعد و نامطلوب

هرگونه اقدام و فعالیتی به منظور از بین بردن علائم و نشانه های فرسودگی كاری در كاركنان و مدیران سازمان ها در واقع، قدمی به سوی افزایش بهره وری است از آنجایی كه مبتلایان به سندرم فرسودگی كاری، پیش از ابتلا، افرادی پركار و بسیار جدی در انجام وظایف محول شده بوده اند، بنابر این برگرداندن آن ها به وضع و حال اولیه شان، سازمان ها را در دستیابی به اهدافشان كمك می كند.

به هرحال آنچه مشهود است این كه در كشور ها تحقیقات پراكنده ای در قالب پایان نامه و... صورت گرفته، ولی سازمانهای مسئول بهداشت روانی آمار دقیقی از میزان تنش های شغلی ندارند. از طرفی تحقیقات انجام شده نیز فقط به اثرات و پیامدهای عاطفی و روانی و فشار روانی برفرد یا افراد جامعه توجه كرده كه در كنار این عوامل، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی و بار مالی آن نیز حائز اهمیت است و در دراز مدت هزینه هایی را بر دولت تحمیل كرده وخواهد كرد.

پیشگیری و یا كاهش اینگونه پیامد ها مستلزم انجام پژوهشهای وسیعی در این زمینه است كه به منظور شناخت صحیح منابع استرس، علل آن و برآورد هزینه های مالی ناشی از آن باید این گونه پژوهش ها متناسب با بافت فرهنگی كشور انجام گیرد تا نتایج حاصله قابلیت اطمینان و تعمیم پذیری بیشتری داشته باشد.

نتایج حاصله از این پژوهش ها می تواند مسئولان و برنامه ریزان كشورها را برای برنامه ریزی دقیق تر در مورد سلامت روانی افراد (بویژه كاركنان دولت ) و جلوگیری از هدر رفتن هزینه های ناشی از آن كمك و یاری كند. بارسیدن به این مهم، ارائه خدمات از سوی كاركنان را در حد مطلوبی می توان انتظار داشت. گفتنی است، شغل دارای اعتبار و اهمیت است هم برای كسی كه كاركن محسوب می شود و هم برای سازمان یا واحدی كه وی را به كار گرفته است. عملكرد كاركنان و اثر بخشی سازمان ها بستگی به چگونگی مرتفع كردن نیازهای كاركنان از طریق حفظ انگیزه، روحیه بالا و رضایت بخشی دارد، یعنی به صورتی كه رفتار كاركنان بیشترین نفع را برای سازمان داشته باشد.

یعقوب ملكی ‎

سیدابوالفضل حبیبی

منابع :

سازمان مدیریت و فشار های روانی، انتشارات اركان

فشارهای عصبی در سازمان و راه های مقابله با آن، مجله مدیریت دولتی

مدیران در دام اضطراب و فشار روانی، همان منبع

روزنامه های همشهری و ایران

آرشیو شخصی

---