نگاهی به هنر دوران سلجوقی

در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفایی و کمال رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار چهار طاقی , مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد

در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفایی و کمال رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند. در این دوره از تلفیق‌ حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار (چهار‌طاقی)، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد.

به‌گونه‌ای که حیاط مرکزی و چهار ایوان اطراف آن اساس معماری مذهبی در ایران گردید. نماسازی دیوار بناها با آجر بود و از امکانات هنری آن استفاده می‌شد و نقوش متنوعی از آجر به‌وجود می‌آورند. هنر آجرتراشی و تزئین بناها با آجرهای تراشیده شده از قرن پنجم هجری در ایران معمول و تااواخرقرن ششم ادامه یافت و کامل‌تر گردید.

سلجوقیان در بکارگیری گنبد دو پوسته سعی زیادی داشتند و نوع جدیدی از پایه را برای آن در نظر گرفتند. علت بوجود آمدن گنبد دو پوسته، فضای داخلی و قالب خارجی بود. گنبد داخلی نیمکره‌ای بود ولی گنبد بیرونی به شکل بیضی نسبتاً نوک تیزی اجرا می‌شد. نمونهٔ چشمگیر در این مورد گنبد مسجد جامع اصفهان است.

بنای مدرسه از جمله بناهای مذهبی این دوران بود. مدرسه در سرتاسر امپراتوری سلجوقی گستریش پیدا کرد و دارای ویژگی‌هایی گشت از جمله صحن چهار ایوانی که ریشه ایرانی داشت. از معروف‌ترین مدارس، مدرسه نظامیه بغداد بود و نیز در اصفهان، نیشابور، بلخ، بصره و. ... از دیگر بناهای مذهبی بناهای آرامگاهی بودند که در این دوران ساخته شدند.

معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی بکار می‌رفت. معماری غیرمذهبی رایج در دورهٔ سلجوقیان کاروانسراست که دارای صحن بزرگ و چهار ایوان است.

دورهٔ سلجوقی دورهٔ توازن و تعادل معماری ایرانی بود که از تجارب پیشین بهره می‌گرفت و الگوهای تازه‌‌ای برای آینده ایجاد می‌کرد.

در اواخر عهد سلجوقی ترئینات گچبری و رنگ اهمیت زیادی یافت. کاشی لعابدار فیروزه‌ای در تزئین معماری بکار گرفته شد.

از ویژگی‌های این دوران در معماری استفاده از آجر بود. آجرهای عالی با جایگیری ظریف و شکل‌گیری هندسی نقوش برطبق سبکی دقیق، ویژگی‌های تزئینی بنا را جلوه‌گر می‌ساخت. این امر با توانایی و قدرت تکنیکی اعجاب‌آ‌وری اجرا می‌شد.

از مساجد ایران در این دوران می‌توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع قزوین و از مدارس، مدرسهٔ خارجرد را نام برد. از بناهای غیرمذهبی که بیشتر کاروانسرا هستند می‌توان رباط شرف، رباط انوشیروان، رباط ملک (سمرقند بخارا) و از برج‌ها و مقابر این دوره که به شکل تپه ساخته شده‌اند، و دو طبقه بوده‌آند، مقابر دایره شکل سه گنبد در ارومیه و برج مدور مراغه و از مقابر نقشه ترک‌دار، مقبرهٔ پیر، گنبد سرخ و گنبد علویان و از مقابر چند ضلعی، گنبد علی در ابرقو، گنبد کبود در مراغه و از برج‌ها، برج دماوند، برج غربی و شرقی خرقان و برج مهماندوست را نام برد.

انواع متنوعی از سفالینه‌‌ها کمی پس از روی کار آمدن سلجوقیان در ایران ظاهر شد. مراکز عمدهٔ آن در ایران شهر ری و کاشان بود. ویژگی این سفالینه‌‌ها استفاده از خمیر سفید بود، که عملاً کاربرد لعاب را منتفی می‌کرد. در این دوره بود که سفالینه‌ها چند رنگ چینی تولید شدند.

برخی ظروف که در حدود قرن ششم هجری تولید شد، مشبک‌کاری ترئین یافته بود و شبکه‌‌ها با لعاب شفاف پرشده بودند. در اواسط همان قرن لعاب‌کاری رنگی بوجود آمد که معمولاً به‌رنگ فیروزه‌ای یا آبی تیره بود.

سفالینه‌های زرین‌فام نیز در خلال قرن ششم بوجود آمدند. نمونه‌های نخستین آن، ریشه در مصر و بین‌النهرین داشت و در ایران از پیشرفت و تحول کافی برخوردار شد.

نقش‌پردازی سفالینه‌‌ها در شهر روی و کاشان باهم متفاوت بود. در ری زمینه زرین‌فام بود و پیکره‌ها با تزئین گیاهان مارپیچ احاطه می‌شدند و سرانجام پیکره‌ها به نقش‌های کوچک تنیده در نقش‌های گیاهی تبدیل شدند. در کاشان پیکره‌های انسانی اغلب در برابر یک منظره قرار می‌گرفتند. گاه پیکره‌ و بعدها دو پیکره نشسته بکار می‌رفت که در حال صحبت باهم بودند. در بین‌النهرین ظروفی تولید می‌شد که تزئین برجسته داشتو با اسلیمی‌های سلجوقی مزین شده بود. این ظروف خشن‌تر از ظروف ایرانی بود.

در اواخر قرن ششم سفالینه‌های زیبای مینایی تولید شد. این ظروف در شهرهای کاشان، ری و احتمالاً ساوه تولید می‌شدند که دارای تزئیناتی شبیه ظروف زرین‌فام کاشان بودند. گاه هم وقایع شاهنامه و صحنه‌های نبرد در ترکیب‌بندی‌های کوچک ارائه می‌شد.

در سال‌های آخرین قرن ششم، پیشرفت تکنیکی قابل توجه بود و اولین نمونه‌های سفالینهٔ لاجوردی تولیدشد.

در دورهٔ سلجوقی، هنر و فن فلزکاری نیز به شکوفایی و توسعه ویژه‌ای دست یافت. از فلزات بکار رفته در قرن‌های پنج و شش مفرغ بود که آن‌را قالب‌ریزی و کنده‌کاری می‌کردند و گاه با نقره و مس خاتم‌کاری و یا مشبک‌کاری می‌کرده‌اند و حتی گاه میناکاری هم انجام می‌شده است. در تعداد بی‌شماری از اشیاء آن دوران از قالب‌ها و الگوهای سنتی باستانی بهره گرفته می‌شد. مانند بخوردان‌های خاتم‌کاری یا مشبک‌کاری شده که بیشتر به شکل حیوانات ساخته می‌شدند.

از نمونه‌های برجسته فلزکاری در عهد سجلوقی می‌توان از بخوردارن مفرغی به شکل شیر نام برد که مشبک‌کاری شده است. و نیز بشقاب مفرغی که درو آن کتیبهٔ خط کوفی مزین شده است و پیکرهٔ جانورسانی روی آن کار شده است.

آثاری نیز از هنرمندان خراسان به امضاء رسیده که اطلاعاتی در این زمینه ارائه می‌دهند. سبک فلزکاری سلجوقی بیشتر صریح، شاداب و با توجه به جزئیات می‌باشد

دورهٔ سلجوقی در هنر ایران شامل سال‌هایی است که این سلسله در ایران و آناتولی صاحب قدرت شدند و نیز شامل ادوای است از نابسامانی و انحطاط تاریخ سلجوقیان در ایران که به این ترتیب دو سده به طول انجامید.

نوآوری‌های معماران ایرانی در این دوره از هند تا آسیای صغیر نتایج و پی‌آمدهای وسیعی در بر داشت؛ و هنرمندان در گسترهٔ وسیعی از هنرها، شامل نساجی و سفالگری، عاجکاری، فلزکاری با ویژگی‌های منطقه‌ای آثار ماندگاری را خلق کردند.

سلجوقیان قبیله‌ای از نژاد ترکان اُغوز بودند و نام خود را از سلجوق یکی از رؤسای خود گرفتند. آنها پس از گرایش به اسلام از اُغوزها جدا شدند و به خدمت سامانیان در آمدند و در حومهٔ سمرقند سکنیٰ گزیدند. سپس سلطان محمود غزنوی به سلجوقیان اجازهٔ سکونت در منطقهٔ خراسان را در این اسکان نخستین هستهٔ مرکزی سلطنت آنان را که در عرض نیم قرن امپراتوری منسجم ولی مستعجلی بود، تشکیل داد. این امپراتوری به‌تدریج گسترش یافت و شامل همهٔ آسیای صغیر نیز شد و تحولات نژادی و زبانی وسیعی در مناطق مختلف به‌وجود آورد. از این زمان به بعد ترکان سرتاسر آناتولی را گرفته و زبان و نژاد خود را تحمیل نمودند. در منطقهٔ آذربایجان نیز تحولاتی از این دست صورت گرفت؛ اما مرکز ایران با جذب ترکان و ایرانی کردن آنها روش متفاوتی را در پیش گرفت.

سلجوقیان در سال ۴۳۱ صاحب کل خراسان شدند و به طرف مرکز ایران روی آوردند و شهر ری و اصفهان را تصرف کردند. طغرل رهبر آنها در سال ۴۴۷ وارد بغداد شد و از خلیفه وقت لقب سلطان دریافت نمود و بازوی نظامی خلافت عباسی گردید. سپس جانشین او الب‌ ارسلان، آذربایجان، شمال بین‌النهرین و سوریه را تصرف کرد و سپس بر امپراتور بیزانس غلبه نمود و راه نفوذ سلجوقیان به آناتولی گشوده شد. سپس ملک‌شاه پسر او، نظام‌الملک را که یکی از فرهیختگان ایرانی بود و سیاستمداری بزرگ و توانا و نماینده طبقهٔ حاکم ایرانی و مشاور پدرش به‌شمار می‌آمد، به وزارت خود برگزید.

ارکان امپراتوری سلجوقی علیرغم شکوه و جلال ظاهریش، سست و رو به نابودی بود. این قوم صحرانشین فاقد مفهوم ملت و حکومت بودند و سرزمین‌های مفتوحه را ملک شخصی خانوادهٔ خان می‌پنداشتند.

تا زمان مرگ سنجر در سال ۵۵۲ سلطنت سلجوقیان، در خراسان و ماوراءالنهر ادامه یافت. این مناطق بعداً تحت سلطهٔ یک سلسلهٔ ترک نژاد دیگر یعنی خوارزمشاهیان قرار گرفت. تا این‌که این سلسله در مقابل تهاجم مغولان در سال ۶۱۶ از پای درآمد.

دورهٔ سلجوقی یکی از ادوار خلاقه جهان اسلام است. در این دوره در همهٔ زمینه‌های هنری پیشرفت‌هایی باشکوه صورت گرفت که از نظر سبک تفاوت‌های منطقه‌ای وجود داشت. در زمینهٔ معماری عناصر رنگی وارد شد و از آجر برای تزئین بهره گرفته شد. سبک چهره‌های جانوری ادامهٔ هنر ساسانی بود. پیکره‌های انسانی گاهی به‌طور مستقل در تزئینات سفالینه‌ها به‌کار می‌رفت و به‌صورت طاق یا جفت و اغلب درون طرح‌های هندسی تصویر می‌شد.

این دوره از نظر پیشرفت‌ها و تحولات وسیع در کل زمینه‌های هنری بسیار چشمگیر و برجسته بود.

اوج هنر اسلام در دوره سلجوقی بوده است.

● هنر سلجوقی :

پس از تسلط حاکمان اموی و عباسی بر ایران نقاشی دچار نوعی تناقض گردید، حاکمان اموی و عباسی به استناد اینکه تصویر سازی در اسلام حرام است از رشد نقاشی در میان مردم جلوگیری کرده و برای هنرمندان ممانعت هایی بوجود آورده اند. در حالی که در کاخهای خود از نقاشی و حتی تصویر انسان استفاده می کردند و در حقیقت آنها به نوعی نقاشی را به انحصار خود در آوردند. نمونه هایی در کاخ سلجوق خاقانی از عهد عباسیان بدست آمده، این نکته کاملا آشکار در این نقاشی از رنگهای ساده استفاده شده است و به سبک نقاشی مانویان (آیین مانی ) در پیرامون طرح اصلی خطوط تیره رنگ بکار رفته است. قدیمی ترین اثری که در ایران بدست آمده دیواره نگاری است از قرن دو هجری که این نقاشی خصوصبات کاخ های عباسی دیده می شود.

● خوشنویسی و تذهیب عهد سلجوقی :

خطی که در ابتدا قرآن مجید به آن نوشته می شد خط کوفی بود از این رو تا چندی همین خط برای کتابت نیز مورد استفاده قرار می گرفت. خوشنویسی یکی از ارکان اصلی کتاب آرائی بشمار می آید. در قرن های اولیه هجری کتابهایی بجز قرآن مجید و کتابهای مذهبی رونویسی و نگاشته نمی شد، اما رفته رفته از حدود قرن دوم هجری به بعد با ترجمه آثار یونانی، سریانی و هندی نیز با پیدایش آثار دانشمندان و متفکران اسلامی رونویسی و نگارش کتابهای مختلف رایج گردید.

خطی که در قرن اولیه هجری در ایران به آن می نوشتند خط عربی بوده که به دو شیوه رایج بود یکی خط کوفی که حروفش قوس دار است. رشد خوشنویسی خط کوفی ایرانی به شدتی پیش می رود که در عهد سلجوقی به شیوایی خاصی می رسد، در همین عصر هم شاهد تذهیب در لابه لای حروف خطوط و سطرها نیز هستیم. شکلهایی که در تذهیب استفاده می شود بیشتر شامل نقشهای گیاهی و بخصوص نقش معروف اسلیمی است.

● جلد سازی در عهد سلجوقی :

جلد کتاب در عین اینکه حافظ اوراق کتاب بوده با منقوش ساختن آن ارزش گذاری بر کتاب بیشتر جلوه می کند. برای جلد کتاب بیشتر از چرم استفاده می شده، زیرا چرم همخاصیت شکل پذیری دارد و هم با دوام است. غالبا روی قسمت های مختلف جلد کتاب کار می کردند. یعنی پوشش بیرونی جلد ( پشت جلد – پوشش داخلی جلد – آستر – و عطف جلد و گاهی نیز روی زبانه جلد که روی جلد تا می شده است ) نقش اندازی برجلد کتابها به شکل های گوناگون انجام می شده است. ولی در همه شیوه ها باید که چرم پشت جلد را تحت فشار قرار داد تا شکل مورد نظر را بدست بیاورد. وقتی چرم شکل می گرفت شیارهای خالی را با طلا کاری پر می کردند. در قسمت داخلی یا آستر جلد برای نقش اندازی از طرحهایی که بر روی کاغذ یا چرم بریده شده بود استفاده می کردند. ولی روی عطف کتاب هم به همان شیوه پشت جلد کار می کردند. بطور عمده ما با دو نوع جلد سازی چرمی روبرو هستیم.

● یکی شیوه جلد سوخته و دیگری جلد ضربی :

در شیوه ضربی جلد چرمی خام را تحت فشار ضربات وا می داشتند تا نقش های برجسته دست بیاید و در شیوه جلد سوخته جلد چرمی خام را با داغ کردن نقش دلخواه که بر بروی فلز کنده بود و با استفاده از فشار آن بر جلد به نقش برجسته دست می یافتند.

نقش هایی که از پشت جلدهای قرن های اولیه هجری بدست آمده بیشتر تحت تاثیر جلد سازی قبطی (مصرعلیا) و همین شیوه که تا عهد سلجوقی نیز ادامه می یابد. نقوشی که در این جلدها بکار رفته است، نقش های هندسی هستند.

● سفالگری در عهد سلجوقی :

با آمدن اسلام استفاده از ظروف سیمین و زرین منسوخ گردید، پس سفالگران کوشیدن تا با بوجود آوردن آثار سفالی کمبود زیبایی و گیرایی ظروف زرین و سیمین را جبران کنند. از این رو دست به ابتکارهای پر ارزش می زدند. نظیر سفالهای لعابی مینایی و ظروف زرین فام.

اولین نمونه ای که بدست آمده کوزه ای سفالین است، از قرن دوم هجری در این کوزه فن لعاب دادن استفاده نشده است و نقش های روی آن سادگی خاصی دارد. اما از این زمان به بعد لعاب دادن سفالینه ها جایی برای خود می گشاید. لعاب دادن سفالینه ها بطور کلی به دو شیوه صورت می گرفت. یا نقوش مورد نیاز را در روی بدنه سفال حک می کردند و سپس لعاب می دادند و یا پس از لعاب دادن سطح سفال را نقاشی می کردند.

مینا کاری هم نوعی لعاب دادن بوده است و به این شکل که سفالینه ها را با ورقه ای نازک از مینا (نوعی لعاب که رنگ را خوب به خود جذب می کند ) می پوشاندند.

پس از پختن سفال با لعاب های دیگری که اکسید های مختلف فلزی را همراه داشته روی مینا را نقاشی می کردند و سپس سفال را در آتش می گذاشتند و بر اثر فعل و انفعالات شیمیایی لعابهای اکسیدی با لعاب اول مخلوط می شود و در ضمن رنگهای فلزات جلوه گر می شود.

سلجوقیان، بعد از دیلیمان، غزنویان و سپس ترکان سلجوقی سنی مذهب قدرت را در دست گرفته و همچون دیلمیان، خلیفه را تحت نفوذ و اختیار خود قرار دادند. ترکان سلجوقی جریان اشعری گری را تقویت نمودند.

خلیفه ناتوان (القائم بامرالله) به طغرل سلجوقی لقب سلطان المشرق والمغرب و رکن الدوله و یمین امیرالمؤمنین اعطا کرد. طغرل بک در سال ۴۵۰ق. وارد بغداد شد و آخرین بازماندگان آل بویه را برانداخت. بدین ترتیب به بیش از یک قرن حکومت آل بویه پایان داد. اصول حکومت ترکان سلجوقی که در سال ۴۵۰ق. کاملاً در جهان اسلام مسلط شدند، عبارت بود از: حمایت از خلیفه بغداد و مخالفت سیاسی و فرهنگی با دستاوردهای دوره های قبلی که آل بویه به تثبیت آن همت گماشته بودند. اما از نظر ریشه تاریخی ترکان سلجوقی اقوام صحراگردی بودند که در ترکستان سکونت داشتند و به دلایل خاصی از آنجا به سوی شمال خراسان حرکت کردند. آنان با از میان بردن بقایای غزنویان و دیالمه در برخی نقاط ایران، به صورت قدرت بلامنازع در آمدند و رو به بغداد نمودند و خود را مطیع و فرمانبر خلیفه معرفی کردند. خلیفه نیز طغرل را که رهبر آنان بود، شاه عرب و عجم خواند. طغرل مؤسس سلسله سلجوقیان بود و بعد از او، ارسلان و سپس ملکشاه، رهبران قدرتمند سلجوقیان بوده اند. وزیر مشهور سلجوقیان، خواجه نظام الملک طوسی، در تثبیت قدرت این خاندان نقش ویژه ای داشت.

ترکان سلجوقی، با جهان گیری های خود به جهانداری با تدبیر ایرانی نیاز داشتند. خواجه نظام الملک نیز کتاب سیاست نامه را در پی این ضرورت نگاشت. خواجه نظام الملک برای تثبیت وضعیت فرهنگی سلجوقیان، مدرسه هایی به نام نظامیه تأسیس کرد که بیشتر برای تدریس فقه شافعی و کلام اشعری بود ولی به تدریج علوم دیگر مانند طب نیز در آن رایج شد. در بین نظامیه ها، نظامیه بغداد و نیشابور از شهرت و گستردگی بیشتری برخوردار بودند. دولت سلجوقی پس از مرگ ملکشاه گرفتار تجزیه شد. نزاع بین برکیارق و محمود، فرزندان ملکشاه، با پیروزی برکیارق خاتمه یافت اما مدتی بعد، بین او و برادر دیگرش، محمد، نزاع درگرفت که جنگ های طولانی در برداشت و در نهایت، به تجزیه حکومت سلجوقیان انجامید. پس از برکیارق، سلطان سنجر در طی ۶۲ سال امارت و سپس سلطنت، توانست عظمت سابق را به سلجوقیان بازگرداند.

وی در اواخر عمر به دست غزان اسیر شد و با مرگ وی قدرت سلاجقه رو به افول رفت. شعبه های مختلف سلجوقیان در طول حیات این سلسله، موفق شدند حدود صد سال بر ماوراءالنهر و توران، ۱۲۸ سال در خراسان و ۱۶۱ سال در عراق حکومت کنند. شاخه اصلی سلاجقه به دست علأالدین تکش منقرض شد. از اقدامات مهم عصر سلاجقه که در زمان ملکشاه انجام گرفت، تنظیم تقویم جدید بود که به تقویم جلالی معروف شد و مبنای محاسبه سال شمسی قرار گرفت. بیشترین مخالفت سلجوقیان با شیعیان و اسماعیلیه بود، و کشتار وسیعی از آنها به راه انداختند، حتی خواجه نظام الملک وزیر سلجوقیان با وجود اینکه متفکر بزرگی در سیاست بود و کتاب مشهور سیاستنامه را در سیاست نوشت، در مورد شیعیان با لحنی بد و به دور از انصاف سخن گفته است. وی مخالف فلسفه بود و تدریس فلسفه را در نظامیه ها ممنوع اعلام کرد.

در زمان سلجوقیان نظریه سلطنت همراه خلافت به وجود آمد. برای بررسی افکار سیاسی امام محمد غزالی و همچنین خواجه نظام الملک طوسی، شناخت ماهیت سیاست سلجوقیان راهگشاست. همچنین بررسی افکار ماوردی در کتاب احکام السلطانیه بدون شناخت فضای انتقالی حکومت از شیعیان آل بویه به سنیان سلجوقی ممکن نخواهد بود. در هر حال عصر سلجوقی در شناخت و تطور برخی مفاهیم سیاسی اسلام به خصوص سنی مذهبان، نقش محوری و مهمی ایفا کرده است و شناخت آن دوره مقدمه واجبی برای شناخت آن اندیشه ها و جریانات خواهد بود