امامت روش شناختی و چیستی

مطالعه در حقیقت و حقانیت امامت , سابقه ای بسیار طولانی در تاریخ اندیشه اسلامی دارد

گزارشی اجمالی از پیشینه امامت پژوهی نزد شیعه ، بیان روی آوردهای متنوع در امامت پژوهی : مانند : روی آورد فقهی ، تحلیلی ـ كلامی ، عرفانی ، تفسیری ـ روایی ، تاریخی و میان رشته ای و پرداختن به اهمیت و جایگاه روش شناختی امامت در اندیشه دینی ، از مباحث بخش اول ( درآمد روش شناختی بر امامت پژوهی ) است .از مهمترین موضوعات بخش دوم ( چیستی و حقیقت امامت ) می توان به موارد زیر اشاره كرد : گزارش تاریخی تعاریف امامت ، امامت و واژه های وابسته ، تمایز امام از غیر امام ، تفاوت شیعه و سنی در تعریف امامت ، مراتب امامت و نسبت بین نبوت و امامت .

كلید واژگان : كلام ، امام ، امامت ، روش شناختی امامت ، تعریف امامت ،چیستی امامت ، حقیقت امامت ،مراتب امامت ، ولی ، ولایت ، نبی ، نبوت .

درآمد روش شناختی بر امامت پژوهی

مطالعه در حقیقت و حقانیت امامت ، سابقه ای بسیار طولانی در تاریخ اندیشه اسلامی دارد . آثار گوناگون ، بویژه رساله های مستقل در امامت و مسائل فرعی آن ، نشانگر اهمیت مساله ،نزد دانشمندان مسلمان است . علاوه بر شیوه های نگارشی گوناگون در آثار مربوط به امامت ، روشهای متعددی نیز در امامت پژوهی وجود دارد كه در شش روی آورد عمده فقهی ، تحلیلی و كلامی ، عرفانی ، تفسیری و روایی ، تاریخی و میان رشتهای قابل تقسیم بندی است . در میان روی آوردهای یاد شده ، مطالعه درون دینی یا روی آورد تفسیری و روایی ، نقش محوری و موثری دارد . امامت برای دانشمندان شیعه ، خود نقش روش شناسی در باورهای دینی دارد و فهم توحید و نبوت ، مبتنی بر آن است .

طرح مساله

مورخان اندیشه اسلامی بر آنند كه نزاع بر سر جانشینی پیامبر گرامی اسلام (ص) از نخستین مباحث كلامی است كه پس از آن حضرت ، نزد امت وی رواج یافت . مواجهه شیعه با مساله جانشینی پیامبر (ص) ازائه نظریه امامت به عنوان استمرار نبوت بود كه آن را جزو تعالیم و آموزه های دینی اسلام می دانستند . به این ترتیب ، امامت ، نه صرفا به عنوان نظریه سیاسی ، بلكه به عنوان دیدگاه كلامی و یكی از اصول اعتقادی به میان آمد و مخالفتهای فراوانی را نیز برانگیخت .

موافقان و مخالفان نظریه امامت ، به بحث و تحقیق پرداخته ، مواضع یكدیگر را نقد كردند . تاریخ پرماجرای امامت در اندیشه دینی نزد مسلمانان ، پربار از پژوهشهای گرانقدر در سساحت امامت است . این پژوهشها با روی آوردها و روشهای مختلفی ارائه شده است . تأمل در هر یك از وری آوردها و بهره جستن از آنها در برنامه مطالعات مسان رشته ای ، می تواند ابعاد مختلفی از حقیقت امامت را نشان دهد .

پیشینه امامت پژوهی نزد شیعه

دانشمندان شیعه در آثار تفسیری ، شرحهای نهج البلاغه ، كتابهای تاریخی و رساله های كلامی و عرفانی خود ، به بحث از امامت پرداخته اند . مولف معجم ما كتب عن الرسول و اهل البیت (ع) تعداد ۱۳۰۵۹ اثر درباره امام و امامت از شیعه را فهرست كرده است .۱ آقا بزرگ تهرانی ( ۱۲۹۳ ـ ۱۳۸۸ ه.ق) كتاب شناس بزرگ شیعی ، فهرست بالغ بر ۱۲۰ تك نگاره ( رساله مستقل و مختص ) دانشمندان مسلمان درباره امامت را گزارش كرده است .۲ امامت پژوهی ، سابقه ای طولانی دارد و شیعیان كه به فضل و قرآن آگاهی ، شهره بودند . در مواجهه با انحراف امامت به خلافت ، به بحث و نقد و نظردر مساله پرداختند . ابن ندیم ، فهرست نگار و كتاب شناس معروف ، علی بن اسماعیل بن میثم تمار را نخستین كسی می داند كه در باب امامت ، رساله ای نوشت و نام دو تك نگارنده از وی را به نامهای “ الامامه ” و “ الاستحقاق ” نیز به میان می آورد . وی همچنین هشام بن حكم ، صحابی و شاگرد معروف امام صادق (ع) را نیز از جمله دانشمندانی می داند كه در امامت ، رساله های متعددی نگاشت . ابن ندیم ، دو رساله “ الامامه ” و “ امامه المفضول ” را از جمله تالیفات هشام بن حكم دانسته است .۳

قبل از گزارش اجمالی از سایر تك نگارنده های دانشمندان شیعی در باب امامت ، این نكته لازم به یادآوری است كه به موازات تالیفات شیعیان در تبیین حقیقت و حقانیت امامت ، مخالفان آنها نیز در مقام رویه نویسی و نقد نظریه امامت برآمدند . گفته اند ابوبكر اصم و هشام قوطی از نخستین كسانی بودند كه در این مقام به بحث پرداختند . یكی از معروفترین رویه نویسیها ، كتابتحفه اثنی عشریه است كه در روزگاارن متاخر و به زبان فارسی نوشته شد و میر حامد حسین ، دایره المعارف كم نظیر خود ، عقبات الانوار را در پاسخ به آن آفرید .۴

سابقه تك نگارندن نویسی درباره امامت نزد دانشمندان شیعی ، به اصحاب ائمه اطهار (ع) بر می گردد . برای مثال ، ابوجعفر احمد بن حسین بن عمر بن یزید الصیقل كوفی ، ثقه از اصحاب امام صادق (ع) و امام كاظم (ع) و نیز مولی ابی الصفا خلیل بن احمد بصری ( متوفی ۱۶۰ یا ۱۷۰ ه.ق) از اصحاب امام صادق (ع) رساله ای در امامت نوشته اند . یكی از رساله های مستقل در باب امامت كه از قدمت زیادی بخوردار است ، به ابی محمد الحكم بن هشام بن الحكم منسوب است كه پدر وی (هشام ) در سال ۱۹۹ ه.ق درگذشته است . دیگر رساله قدیمی در این موضوع ، از آن شیخ ابوالقاسم سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی (متوفی ۲۹۹ ه.ق‌) است .

یكی از نكات مهم در تاریخ امامت پژوهی در دوره های اولیه فرهنگ اسلامی ، وجود تك نگارنده های متعدد از یك دانشمند است كه اهمیت ، حیات و پویایی پژوهش در این موضوع را نشان می دهد . معمولا وقتی دانشمندی در موضوعی ، چند رساله می پردازد ، آنها را به ترتیب قدیم ، جدید و اجد می نامد ؛ مانند حواشی دوانی و دشتكی بر شرح جدید تجرید الاعتقاد و خواجه طوسی و رساله های اثبات الواجب آن دو ؛ اما تعبیرهایی چون قدیم ، جدید و اجد ، از تعابیر كبیر ،صغیر و مانند آنها استفاده كرده اند . برای نمونه ، ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی ( متوفی ۲۸۳ ه.ق‌) و سید شریف ابی محمد ناصر الحقق ( متوفی ۳۰۴ ) الامامه الصغیر الكبیر را نگاشته اند . ابوجعفر محمد بن علی شامغانی ، معروف به ابن ابی العزافر ( شهید به سال ۳۲۲ ه.ق ) نیز رساله های متعددی درباره امامت نوشته است . دانشمندان بزرگ در تاریخ شیعه ، غالبا تك نگارن هایی درباره امامت دارند كه به برخی از اهم آنها اشاره می كنیم :

رساله الامامه و التبصره من الحیره از صدوق اول ؛ یعنی شیخ ابی الحسن علی بن حسین بن موسی بن باویه قمی ( متوفی ۳۲۹ ه.ق‌) ؛ راسله الالمامه از شیخ صدوق ( متوفی ۳۸۱ ه.ق‌) ؛ رساله الارشارد فی معرفه حجج اله علی العباد از ابی عبدالله محمد بن محمد النعمان تالعكبری ، معروف به شیخ مفید ( ۳۳۶ ـ ۴۱۳ ه.ق ) ؛ رساله دایره المعارف گونه الشافی فی الامامه و ابطال الحجج العامه از سیدد مرتضی علم الهدی ( ۳۵۵ ـ ۴۳۶ ه.ق‌) و تلخیص آن از شیخ طوسی ؛ رساله الامامه شیخ قاضی اشرف الدین بریدی آبی از متكلمان معروف شیعه در سده ششم ؛ رساله الامامه خواجه نصیر الدین طوسی ؛ رساله الامامه شیخ زین الدینن بیاض نباطی ، صاحب گرانقدر الصراط المستقیم ( متوفی ۸۷۷ ه.ق‌) ؛ رساله الامامه شیخ عبدالنبی بن سعد الدین جزائری ( متوفی ۱۰۲۱ ) ؛ رساله شیخ ابن الحسن سلیمان بن عبدالله الماحوزی ( ۱۰۷۰ ـ ۱۱۲۱ ه.ق‌) و دهها رساله دیگر از متاخران .

یكی از نكات قابل تامل در تاریخخ امامت پژوهی ، وجود تك نگاره ها د رتحلیل مسائل فرعی مربوط به امامت است . متكلمان شیعه ، نه تنها در امامت ، بلكه در مباحث و مسائل فرعی آن نیز به تالیف رساله های مستقل پرداخته اند و این ، اهمیت و بالندگی چنین پژوهشهایی را در تاریخ تفكر اسلامی نشان می دهد .

تامل در این كه چنین تك نگاره هایی ، در چه سده هایی و در چه مسائلی رواج یافته است ، در فهم تطور اندیشه دینی در فرهنگ اسلامی ، موثر است .در این جا تنها به ذكر چند رساله مهم بسنده می كنیم : رساله عصمت از سید مرتضی ۵ ، رساله فرق بین نبی و امام از شیخ مفید ۶ و رساله مساله ضرورت وجود امام در هر زمان از شهید محراب مرحوم قاضی طباطبایی ۷ نمونه هایی از چنین تك نگاره هاست .از دیگر نكات قابل تامل در تاریخ رساله نویسی رد امامت ، تنوع سبكها و جهت گیریهای كتابهاست كه اگر به نحو تاریخی ، به دقت ، توصیف و تبیین گردد ، تطور و بالندگی اندیشه سیعی را نشان می دهد كه خود محتاج بررسی و پژوهش مستقلی است ؛ گاهی كتاب آموزش و متن درسی نوشته اند كه كاملا جهت گیری تعلیمی دارد ، و گاهی ببه شرح و بسط آن متنها پرداخته اند و به شرح ، حاشیه و تعلیقه نویسی روی آورده اند . برای نمونه ، می توان از رساله قاضی زاده كرهروری نام برد كه از مفصلترین این گونه آثار است . عده ای به آفرینش متون در جامعه نظم ، بویژه در قالب ارجوزه روی آوردند ؛ مانند ارجوزه المنهج القویم فی تسلیم التقدیم ابن داوود حلی ۸ ( ۶۴۷ ـ ۷۰۷ ه.ق ) معاصر علامه حلی . این ارجوزه ، در اثبات برتری و شایستگی امیر مومنان (ع) برای امر امامت و خلافت است كه در واقع ، به امامت خاصه تعلق دارد . نگارش نقد ، پاسخ به رویه و نقد نقد در تاریخ امامت پژوهی ، ماجرای مفصل و قابل تأملی دارد . گاهی نیز كتابهایی در اسلوب گفتمان و یا مناظره تالیف شده است كه نمونه آن ، شبهای پیشاور ۹ است .

روی آوردهای متنوع در امامت پژوهی

دانشمندان مسلمان ، رد بحث از مساله امامت ، روی آوردهای متعددی دارند . یكی از اختلافهای اهل سنت و شیعه در مساله امامت ، به همین امر بر می گردد . دانشمندان اهل سنت ، در بحث از امامت ، روی آورد فقهی را اخذ كرده اند ،در حالی كه از نظر شیعه ، اخذ این روی آورد ،، تفسیری ناقص و تحویلی انگارانه ( مبتنی بر مغاطه كنه و وجه ) از امامت به دست می دهد . به اختصار ، اهم روی آوردهای دانشمندان مسلمان در تحلیل امامت را گزارش می كنیم :

۱. روی آورد فقهی

دانشمندان اهل سنت ، مساله امامت را صرفا به عنوان نظریه ای سیاسی انگاشته اند و آن را به عنوان یكی از مباحث فروع و متعلق به دانش فقه تلقی كرده اند . آنها بر اساس چنین تلقی ای ، اگر چه به تبع دانشمندان شیعه ، در مباحث كلامی به بحث از امامت می پردازند ، ولكن روی اورد فقهی اخذ كرده و انتخاب امام را به عنوان واجب شرعی و پذیرش آن را به عنوان واجب كفایی ، مورد تحلیل و پژوهش قرار می دهند .۱۰

۲. روی آورد تحلیلی ـ كلامی

۳. متكلمان شیعه بر اساس این دیدگاه كه نظریه امامت ، از اركان آموزه های دینی است ، بحث از آن را در آثار كلامی طرح می كنند . روش متكلمان شیعه در بحث از امامت عامه ، روش تحلیلی و منطقی است . آنها با ابزارهای منطقی ، به تحلیل شرایط استمرار نبوت و چگونگی عدم نفی غرض از نبوت پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) می پردازند و ضرورت عقلی نصب امام به وسیله خداوند و شرایط امام ؛ همچون عصمت و سایر مباحث مربوط به آن را طرح می كنند .

روش متكلمان در این روی آورد ، پای بندی به اصل “ نحن ابناء الدلیل . نمیل حیث یمیل ” و البته مراد از استدلال ( justification) در این روی آورد ، انحصارا استدلال برهانی نیست ، بلكه مفهوم اعمی است كه آنتونی كنی به صورت روشن ، آن را در كتاب ایمان ، چیست ترسیم كرده است .۱۱ متكلمان ، هم در مقام اثبات و تبیین و هم در مقام دفاع و نقد ، روشهای متنوعی دارند . آنها بر خلاف فیلسوفان كه تك روشی“ monomethodic” اند و “ نحن ابناء الدلیل ” را به معنای “ نحن ابنائ البرهان ” تلقی می كنند ، از تعدد روش در استدلال “ polymethodic” برخوردار هستند . به همین دلیل است كه در بسیاری از مباحث امامت خاصه ، بر خلاف امامت عامه ، به جای شیوه های تحلیلی ـ برهانی ، از روشهای نقلی و درون دینی بهره می جویند .۱۲

خواجه نصیرالدین طوسی ، متكلم موثر شیعی كه او را موسس فلسفی شیعه نامیده اند ، در رساله الامامه سعی كرده است تا بیش و كم ، شبیه روش روی در قواعد العقاید ، ساختار منطقی به مباحث امامت دهد و آنها را با شیوه ای تحلیلی ـ منطقی ، مورد پژوهش قرار دهد . وی بر اساس تقسیم بندی پرسشها و مطالب ، تمام مورد پژوهش قرار دهد . وی بر اساس تقسسیم بندی منطقیی پرسسشها و مطالب ، تمام مباحث امامت را در پنج مساله : “ ما ” ، “ هل ” ، “ لم ” ،“ كیف ” و “ من ” نظام بخشیده است .

۳.روی آورد عرفانی

انسان كامل ، در عرفان نظری و عرفان عملی ، جایگاه معرفتی بسیار مهمی دارد ۱۳ و نظریه انسان كامل ، نزد عرفا با ولایت و امامت ، ارتباط وثیق و همبستگی دقیقی دارد . در واقع ، روی اورد عرفانی به مساله امامت ، تحلیل ضرورت وجود ولی و امام را به عنوان انسان كامل و نقش او را در سلوكك الی الحق ، مورد بحث قرار می دهد . به تعبیر استاد مطهری ، عالیترین مرتبه امامت ، آن است كه به انسان كامل مربوط یم شود و عرفا به آن نظر دارند .۱۴

بنابراین ، امامت در روی آورد عرفانی ، تصویر خاصی می یابد . این تصویر در عرض تصویرهای مأخوذ از سایر روی آوردها نیست و مانع جمع با دیگر تفاسیر از امامت ـ البته به جز تفسیر فقهی اهل سنت ـ نمی باشد . بلكه همان گونه كه ملاصدرا تحلیل كرده ۱۵ و استاد مطهری ، مورد تاكید قرار داده است ، تصویر عرفانی ، ابعاد ژرفتری از حقیقت امامت را نشان می دهد و آنچه با چنین روی آوردی به دست می آید ، از نگرش اصیل شیعی بیرون نیست .

تك نگاره پرارج سید حیدر آملی ، عارف شیعی معروف در قرن ششم ؛ یعنی رساله الامانه فیی بیان الامامه و تحقیقها ، نمونه بارزی از رهیافت عرفانی به مباحثث امامت است . این نكته نیز باید مورد غفلت واقع شود كه رهیافت عرفانی به مباحث امامت ، منحصر به امامت عامه نیست ، بلكه عرفا ، بویژه در عرفان عملی ، در خصوص امامت خاصه و مخصوصا امام نخست ، حضرت امیرالمومنین (ع) نیز تأملات فراوان داشته اند . مولانا جلال الدین محمد بلخی ،معروف به مولوی ،نمونه ای از این حقیقت است . وی امام علی (ع) را خسرو دین می داند كه ناظر به تصویری شیعی از امامت است .۱۶

چون كه ایشان خسرو دین بوده اند وقت شادی شد ، چو بگسستند بند (۶‌: ۷۹۸ )

مولوی ، راز هستی را از علی مرتضی می جوید كه به تصویری ژرف از توقع ما زا امامان اشاره دارد و او از حسن القضای پس از سوء نمی خواند كه به رغم برخورداری از اندیشه اشعری ، بر شایستگی انحصاری امیر مومنان (ع) بر ولایت اشاره ای صریح می كند .

راز بگشا ای علی مرتضی ای پس از سوء القضا ، حسن القضا ( ۱ : ۳۷۵۷ ) در ادامه همین ابیات . بر عصمت و ایمنی بخشی امام علی (ع) از خطای در فكر و سخن اشاره های لطیفی دارد .

---