نفوذ ادبیات فارسی در مالزی

بررسی نفوذ زبان و ادبیات فارسی در مالزی موضوعی بسیار جالب و نفیس است و از دیدگاه تحقیق دارای اهمیت فراوان میباشد این مطالعه روشن می كند كه درقرن گذشته ایران در منطقه آسیای جنوب شرقی تا چه اندازه شهرت پیدا كرده و در تبلیغ و اشاعه دین اسلام , ایرانیان چه خدمات ارزشمندی انجام داده اند

بنابر روایت تاریخی ایرانیان در قرن دوم هجری به دریای چین وارد شدند ، ابن اثیر و طبری هر دو روایت می كنند كه شخصی از خانواده علی رضی الله عبد الله ابن معاویه ادعای خلافت نموده و گروهی از شیعیان علی ( ع ) گرد وی جمع شدند . ابن معاویه در سال ۷۴۴ م تا ۷۴۷ م در ایران حكومت كرد و «اصطخر» را پایتخت خود ساخت . در سال ۷۴۷ م امیر ابن هبیره ، ابن معاویه را شكست داد . عده ای از پیروان وی در ولایات مشرق پراكنده شدند . گروهی دیگر به رهبری شخصی بنام شبیان در جزیرهٔ ابن كاوان پناه بردند ، این جزیره در راه دریای چین بود چنانكه سلیمان تاجر تصریح نموده است چیزی ازین واقعه مهم نگذشت كه چینی ها در جزیره همینان (HAINAN) با ایرانیان مواجه شدند . ایرانیان بزبان چینی (PO-SSE) نامیده شده اند ایشان در دریائی چین ملاحی می كردند عده زیادی از ایرانیان بازرگان و صاحبان ناوها بودند ، چنانكه سیاح چین – ببسنك – در سال ۶۷۱ م در ناو ایرانی بهند و جزایر مالزی مسافرت كرده بود . مروزی می نویسد كه در نزدیكی پایتخت چین دریائی است كه در میان آن جزیره ای قرار داشته در آن علوییین طالبی زندگی میكنند و ایشان از بیم بنی امیه اینجا مهاجرت نموده بودند این علوییین در میان اهل شهر بازرگانان خارجی میانجی گری میكنند . از مطالب فوق روشن می شودكه ایرانیان در قرن دوم هجری یا قرن هفتم میلادی به چین و دریای چین وارد شده اند و منطقه جنوب شرقی آسیا برای ایشان بیگانه نبوده . ابن بطوطه جهانگرد معروف چون به مالزی رسید ، بدر بار ملك ظیر فرمانروای باسی راه یافت با دو تن از دانشمندان ایرانی : قاضی امیر سعید سبرازی و تاج الدین اصفهانی برخورد كرده بود . در جمبا مزاری كشف شده كه برلوح آن عبارت زیر كنده شده است . احمد ابن ابراهیم ابن ابو عریضه راهدار الیاس ابوالكامل شب پنجشنبه بیست و نهم سفر سال چهار صد و سی و یك در گذشت . از عبارات فوق چنان بر می آید كه در این ناحیه در آن زمان یعنی در قرن پنجم هجری ، سمت راهداری وجود داشته و این ابوالكامل شاید به ظن قوی ایرانی نژاد بوده كه به اینجا مهاجرت كرده و به سمت راهداری فایز گردیده است . این سمت در ایران رواج داشته چنانكه جهانگرد معروف فرانسوی شاردن (CHARDIN) در سفر نامه هفدهم سمت مزبور را ذكر نموده است . ایرانیان نه تنها در مالزی وارد شدند ، بلكه در سیام نیز مسكن گرفتند چنانكه تاریخ – نویسان چینی اطلاعات نفیسی درباره این موضوع در اختیار ما می گذارند ، بنابرین شاهزاده اوتنك(UTUNG) در سال ۱۳۵ ایوتیه(AYUTIA) پایتخت جدید سیام را درست كرد ، عرصه ای نگذشت كه ایرانیان شهر مزبور را بنام شهر جدید منسوب كردند چنانكه از كتاب مسیرهای بحری ابن ماجد پیداست بنابر شواهد تاریخی بسیاری از ایرانیان در این شهر جدید زندگی می كردند و فارسی درینجا خیلی رواج یافته بود . همزه فمسوری صوفی معروف مالزی كه در قرن شانزدهم زندگی كرده در همین شهر فارسی یاد گرفته بود .

دانشمندان و شاعران ایرانی در قرن پانزدهم در مالزی بخوبی شهرت یافته بودند و مردم نسبت به ایشان حسن عقیدت داشتند و ایشان را بدیده احترام می نگریستند . این عقیده و احترام بدرجه ای رسیده بود كه دراجه كه قدیم ترین مركز اشاعهٔ دین اسلام در این منطقه محسوب می شود ، بر مزاری اشعار زیر كه از سعدی است كنده شده اكتشاف گردیده است .

گلی خوشبوی در حمام روزی

رسید از دست محبوبی بدستم

بدو گفتم كه مشكلی یا عبیری

كه از بوی دلاویز تو مستم

بگفتا كه نه مشكم نه عبیرم

ولیكن مدتی با گل نشستم

جمال هم نشین در من اثر كرد

و گرنه من همان خاكم كه هستم

این بود دور نمای مختصری از روابط ایران و سرزمین مالزی و كشورهای همجوار ، این روابط مستقل كه تا قرن حاضر ادامه یافته زبان و فرهنگ فارسی را درینجا معرفی نموده ، نه تنها ایرانیان بلكه بازرگانان و مبلغین مسلمان از هند نیز زبان فارسی را به این كشور دور افتاده رسانیده اند . در مورد انتشار داستان های فارسی در زبان مالزی دانشمندان دارای دو عقیده هستند چنانكه دكتر وینستد (WINSTEDT) اظهار داشته است :

( الف ) این داستان ها اصلا” هندی بوده و مالزی بخاطر نگهداشتن آن از دست مسلمانان با آب و رنگ اسلامی آنها را در آمیخته اند .

( ب ) این داستان ها بخاطر معرفی دین جدید یعنی اسلام در بین عموم مردم بزبان مالزی ترجمه شده است چنانكه در آن قصه های دلچسب و پر تأثیر ماجراهای قهرمانان مسلمان بیان شده بود تا مردم را تحت تأثیر قرار داده توجه ایشان را بدین اسلام جلب بنماید . چنان بنظر می آید كه عقیده مؤخر الذكر به حقیت و واقعیت نزدیكتر میباشد و گر نه ذخیره ای از الفاظ و لغات و حتی در بعض موارد اشعار فارسی در متن مالزی این داستان ها اصلا” دیده نشده است . در زیر شرح مختصری از این ترجمه ها بخدمت خوانندگان محترم تقدیم می شود :

اسكندر نامه

این داستان به ظن قوی با ورود اسلام به این سرزمین ترجمه گردیده . در نیمهٔ اول قرن چهاردهم ابن بطوطه در سری لانكا كوه اسكندر و غار فقادر رادیده بود بر طبق این داستان اسكندر بعد از فتح افریقای شمالی و سته CEUTA بفتح اندلس متوجه شد . لغت دانان مالزی معتقدند كه در اصل این اندللاس بوده كه اسم قدیم سماترا میباشد و چنانكه در داستان روایت شده اسكندر با دختر كید فرمانروای هند ازدواج كرد و اولاد ایشان در پالمبنگ PALEMBANG ، پراك PERAK ، ملاكا MALACCA و سنگاپور حكومت كردند این امر خیلی جالب است كه در قرن پانزدهم در سنگاپور پادشاهی به این اسم موسوم بوده است ( ۲۴ – ۱۴۱۴ – م ) .

حكایات امیر حمزه

این حكایات در حدود قرن پانزدهم بزبان مالزی ترجمه شده چنانكه خاور – شناس معروف سویس و رندلی VERNDLY در سال ۱۷۳۶ – م با این ترجمه بكلی آشنا بوده است . در نسخه مالزی الفاظ و لغات زیادی از فارسی دیده می شود داستان جدیدی از بدیع الزمان بطور اضافه درینجا افزوده شده است .

حكایات محمد حنیفه

این داستان در مالزی خیلی رواج داشت و بخاطر حصول بركت و دفع بركت و دفع خطرات خوانده می شد چنانكه صاحب تاریخ ملایا ( SEJARAH MALAYA ) صریحا” ذكر نموده است كه در سال ۱۵۱۱ چون بر تكالی ها ملاكا را محاصره كرده بودند داستان مزبور در دربار ملاكار خوانده شد .

حكایات بیان بادیمان یا طوطی نامه

اصل این داستان بنام سكسبتنی بزبان سنسكریت برشته تحریر آورده شده بود در سال ۱۳۲۶ – م شخصی بنام نحشبی داستان مزبور را بزبان فارسی برگرداند و ترجمه خود را طوطی نامه نام گذاشت . ابوالفضل وزیر شهیر پادشاه اكبر ( ۱۶۰۰ – ۱۵۶۱ – م ) امپراطور مغول هند ، نسخه های جدید بزبان ساده و آسان ازین داستان تهیه نمود . دكتر وینسد اظهار داشته كه شاید داستان مورد بحث از روی متن ابوالفضل بزبان مالزی ترجمه شده باشد . ترجمه مالزی این داستان به شخصی بنام قاضی حسن منسوب شده كه داستان مزبور را در سال ۱۷۷۵ – م روایت نمود . طوطی نامه بنام های مختلف در مالزی معروف است مثلا” حكایات خواجه میمون ، حكایات خواجه مبارك ، جریته تاجه و غیر هم .

حكایات بختیار

در زبان مالزی دو متن جدا به همین اسم منسوب كه آن را بختیار نامه مفصل و بختیار نامه مختصر می توان نامید . نسخهٔ با اصل داستان فارسی خیلی متفاوت است نسخهٔ مفصل نه تنها حكایات و قصه های اصل داستان فارسی را در خور گنجانیده بلكه قصه های دلچسب دیگری از ادبیات فارسی و عربی را نیز دارا می باشد . در این داستان شصت و هفت حكایت است كه شانزده داستان از طوطی نامه ، دو داستان از تاج السلاطین ، هیجده داستان از سلیمان علیه السلام و ملكه صبا ، داستان سلطان محمود غزنوی و ایاز ، داستان هارون الرشید و ابو نواس و قصه های دیگر از قرآن مجید و احادیث میباشد .

حكایات نور محمد

این داستان كه بنام تاریخ مختصر نیز منسوب است از روی كتاب فارسی روضه اللابناب ترجمه شده است . این داستان به كوشش شخصی بنام احمد شمس الدین برای سلطان تاج العالم صفوه الدین شاه فرمانروای اجه بزبان مالزی ترجمه شده . و رندلی نسخه ای از این داستان را در سال ۱۷۳۶ – م ذكر نموده است . غیر از این داستان همه حكایات دیگر نیز از زبان عربی ترجمه شده است مثلا” حكایات كلیله دمنه یا حكایات راجه جمجاه ، حكایات سیف ذو الیزان و غیر هم . اینجا ما فقط بذكر آن حكایات اكتفا كردیم كه در مالزی خیلی متداول است و مستقیما” از فارسی گرفته شده است . در مورد ترجمه های حكایات فارسی این نكته را باید در نظر داشت كه بسیاری از لغات و كلمات فارسی درینجا دیده می شود و در بعضی جاها مترجمین اصل اشعار فارسی را نیز نقل یا ترجمه كرده اند و دوره جدید چون زبان مالزی بحروف لاتین نوشته می شود از این جهت آن شباهت و تلفظ اصل كلمات كه درین زبان وارد شده تغییر یافته است مثلا” چمن ( تمن ) و نمك حرام ( انك حرام ) شده و معلومات را ( مكلومات ) می نویسند .انتشار این داستان های فارسی در مالزی از نفوذ زبان و فرهنگ ایران در این منطقه حكایت می كند . این خزانه ادبیات فارسی در قرن پانزدهم و شانزدهم به این سرزمین به ظن قوی به وسیله دربار امپراطور مغول هند انتقال یافت ولی باید در نظر داشت كه روابط مستقل و مستقیم بازرگانان و صوفیان ایرانی نیز در آن زمان با این مملكت بر قرار شده است چنانكه در مقدمه بدین نكته پرداختیم در زمینه نشر و ترجمه این داستان های فارسی در مالزی ما احتمال كوشش ایرانیان را نمی توانیم رد كنیم . در این منطقه بسیاری از ایرانیان بعلت گرفتاری های بازرگانی و یا تبلیغ دیانت اسلامی مهاجرت نمودند و این امر بعید از قیاس نیست كه ایشان زبان مالزی یاد گرفتند و مقداری از داستان های زبان خود را به مالزی منتقل نمودند متأسفانه در مورد شرح حال زندگانی عده زیادی از این فضلای مالزی تاریخ خاموش است . انتشار داستان هائی مثل حكایات شاه مردان یا حكایات مهاراجه علی به این امر دلالت می كند كه به این داستان ها در نتیجه برقراری روابط مستقل با ایران به اینجا وارد شده و گرنه در آن زمان در هند امپراطور مغول حكومت می كرد كه اهل تسنن بوده و در مقابل در آن روزگار دولت صفویه پرچم دار تشیع در ایران حاكم بود ، لذا از این توافق زمان با تجلیات عقاید شیعه در ادبیات نالزی احتمال می رود كه ادبیات كلاسیك مالزی بهترین نمونه بازگشت ادبی ایران میباشد .

مرجع : مجله هنر و مردم- شماره ۱۵۵

مولف : دكتر عفان سلجوق (( دانشگاه ملی مالزی كوالامبور ))