اخلاق اسلامی, ویژگی های وامتیازات

هر نظام اخلاقی دینی, متكی بر وحی است و این ویژگی باعث می شود راهنمایی های اخلاقی آن مصون از خطا باشد و احكام اخلاقی را در حقیقت بیان كننده راه های تحقق كمال انسان می دانیم

اخلاق اسلامی اخلاقی دینی است و همه ویژگی‏ها و امتیازات یك نظام اخلاقی دینی را دارا است بنابراین قبل از بیان جنبه‏های اختصاصی اخلاق اسلامی مناسب است برخی از امتیازات نظام اخلاقی دینی را بر شماریم.

۱) هر نظام اخلاقی دینی، متكی بر وحی است و این ویژگی باعث می‏شود راهنمایی‏های اخلاقی آن مصون از خطا باشد. احكام اخلاقی را در حقیقت بیان كننده راه‏های تحقق كمال انسان می‏دانیم یعنی هر دستور یا رهنمود اخلاقی در واقع بیان می‏كند كه اگر فلان فعل را انجام دهیم به كمال وجودی خود نزدیك‏تر می‏شویم و یا اگر فلان عمل را ترك كنیم از دوری نسبت به كمال خویش مصون می‏مانیم بنابراین هر آمر یا ناهی كه حكمی اخلاقی صادر می‏كند، زمانی می‏تواند حكمی درست صادر كند كه ماهیت انسان و ضعف‏ها و قوت‏های او را به خوبی بشناسد و بداند كه كمال حقیقی انسان چیست و از چه راه‏هایی می‏توان این كمال را محقق ساخت.

با توجه به این دیدگاه اگر آمر و ناهی احكام اخلاقی خداوند عالم مطلق باشد خدایی كه آفریننده انسان است و همه ابعاد وجود او و چگونگی رابطه او با همه هستی را می‏شناسد اطمینان خواهیم داشت كه عمل به دستورات او ثمربخش و محقق كننده كمال انسان است؛ در حالی كه اگر حكم اخلاقی از سوی موجودی محدود صادر شود، چنین اطمینانی را نخواهیم داشت.

۲) پیروی از هر حكم اخلاقی نیازمند انگیزه است. انسان‏ها در صورتی برای انجام عملی برانگیخته می‏شوند كه به طریقی بر درستی آن واقف شوند. راه وقوف بر درستی احكام اخلاقی یا وجدان اخلاقی انسان‏هاست یا توصیه‏ای كه از سوی توصیه كننده‏ای آگاه و دلسوز صادر شود. احكام اخلاقی دینی، از منبع وحی صادر می‏شود و هیچ تردیدی در خصوص آگاهی و خیرخواهی خداوند در دل مؤمنان وجود ندارد؛ در نتیجه انگیزه و اطمینانی قوی در پیروزی از آن احكام در جان مؤمنان پدید می‏آید.

۳) اخلاق دینی ضامن اجرایی قوی درونی و همیشگی دارد؛ انسان مؤمن با اعتقاد به وجود خداوند و باور به معاد تعهد بیشتری با اجرای احكام اخلاقی پیدا می‏كند.

۴) اخلاق دینی از طریق جهان بینی دینی در جان انسان مؤمن تحكیم می‏شود در جهان بینی دینی همه عالم هدفدار آفریده شده است و به سوی غایتی حكیمانه در حركت است و انسان مؤمن با انجام وظایف اخلاقی خویش خود را با نظام هستی هماهنگ می‏كند و به سوی سرانجامی خوشایند و مطمئن رهسپار می‏شود. او انجام تكالیف اخلاقی را بیهوده و مخالف با مقتضای طبیعت و سرنوشت خود نمی‏شمارد. بلكه اطمینان دارد هر دشواری كه در طریق التزام اخلاقی برای او پیش می‏آید مقدمه راحتی مهم‏تری است كه گاه خود از آن بی‏خبر است؛ زیرا انجام تكالیف اخلاقی برای او به معنای همسویی با همه هستی است به نظر انسان مؤمن انجام وظایف اخلاقی كاستن از تزاحم كمتر باشد حركت به سوی كمال آسان‏تر، سریع‏تر و مطمئن‏تر صورت می‏گیرد.

در میان نظام‏های اخلاقی دینی این ویژگی‏ها و امتیازات حداقل از دید متدینان به آن دین كم و بیش وجود دارد اما در این میان نظام اخلاق اسلام افزون بر داشتن همه این امتیازات برجستگی‏های دیگری دارد كه در خور توجه است از جمله این برجستگی‏ها می‏توان این موارد را نام برد:

۱) اخلاق اسلامی همه عرصه‏های حیات را در بر می‏گیرد. برخی از ادیان جهان نظام اخلاقی خود را به تنظیم بخشی از روابط انسان محدود كرده‏اند این ویژگی تكلیف اخلاقی افراد را در عرصه‏های دیگر نامعلوم می‏گذارد. در حالی كه اسلام به همه ابعاد وجودی انسان توجه دارد و تمامی روابط انسان را تحت پوشش هدایت اخلاقی خود می‏گیرد.

۲) تكالیف اخلاقی اسلامی قابل اجراست و از سختگیری‏های طاقت فرسا به دور است در روایتی از پیامبر اكرم(ص) نقل شده است:

احب الدین الی اللَّه الحنیفهٔ السمعه؛

محبوب‏ترین دین در نزد خداوند دینی است كه معتدل و آسان‏گیر باشد.

و نیز فرمودند:

انی ارسلت بحنیفیهٔ سمحهٔ؛

من به دینی معتدل آسان‏گیر رسالت یافتم. (۱۹)

همچنین در روایتی از امام سجاد(ع) نقل شده است كه امیرالمؤمنین(ع) فرموده‏اند:

فان احب دینكم الی اللَّه الحنیفهٔ السمحهٔ السهلهٔ؛

همانا محبوب‏ترین دین در نزد خداوند دین معتدل، آسان و آسان‏گیر است.

۳) منابع اخلاقی اسلامی غنی و گسترده است قرآن سرچشمه زاینده معارف اخلاقی است و جوامع روایی و سیره عملی زندگی پیامبر اكرم(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت تفسیر گویایی بر آیات نورانی قرآن هستند كه شرایط و چگونگی تطبیق معارف كلی اخلاقی اسلام بر موقعیت‏های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی را آموزش می‏دهند.

۴) یكی از ویژگی‏های نظام اخلاق اسلامی، قابلیت تطبیق آن با شرایط زمانی و مكانی مختلف است این ویژگی از برجسته‏ترین جنبه‏های اخلاق اسلامی است زیرا هر نظام اخلاقی در صورتی پاینده و برقرار می‏ماند كه به نیازهای اخلاقی انسان بهتر پاسخ دهد. این نیازها در عین ثباتی كه در همه زمان‏ها و مكان‏ها دارند همراه با شرایط و ویژگی‏های هر عصر و هر مكان مصادیق و مظاهر گوناگونی می‏یابند. اخلاق اسلامی به جهت آن كه معطوف به نیازهای اخلاقی انسانی است، جنبه ثابت و پاینده‏ای را در خود دارد و چون در طی زمانی طولانی توسط معصومین با شرایط متفاوت اجتماعی و تاریخی تطبیق شده است وجه انعطاف‏پذیر ظواهر و مظاهر آن نیز شناسایی شده است بنابراین بی‏آن كه به ورطه نسبیت مبتلا شود، می‏تواند پاسخگوی انسان در همه زمان‏ها و جوامع باشد.

۵) در فرهنگ اسلامی وجود امامان معصوم به عنوان نمونه‏های عینی و حقیقی انسان مسلمان تجسم واقعی اسلامی است. وجود چنین اسوه‏هایی كه در بدترین شرایط تاریخی بر تعهدات اخلاقی خویش پایداری كرده‏اند امكان‏پذیر بودن عمل به دستورات اخلاقی اسلام را اثبات می‏كند. انسان مسلمان با نظر در چهره معصومین در آینه صفحات تاریخ شوق كمال معنوی را در خود می‏یابد و با امید و اطمینان به امكان‏پذیر بودن كمالات معنوی روی به تلاش می‏آورد. افزون بر سنت و سیره معصومین شاگردان برجسته مكتب ایشان نیز قله‏های بلند فضایل اخلاقی هستند كه به لطف الهی در طول تاریخ سلسله‏های پرشماری از تربیت یافتگان مكتب اهل بیت را تشكیل داده‏اند و در همه زمان‏ها عالمان و صالحان بزرگ نمونه‏های عینی اخلاق اسلامی بوده‏اند. این نمونه‏های عینی جان مشتاقان را بر می‏انگیزد و اطمینان به سرانجام خوش تكاپوی اخلاقی را تقویت می‏كند.

چهره‏های درخشانی چون سلمان، ابوذر، كمیل، هشام بن حكم و دیگر یاران و صحابه معصومین و شخصیت‏های برجسته‏ای همچون سید بن طاووس، سید بحرالعلوم... ملاحسینقلی همدانی، علامه طباطبایی و امام خمینی هر یك در روزگار خود ثمره دلپذیر و عینی مكتب اخلاقی اسلامی بوده‏اند كه حركات و سلوك ایشان خود مدرسه‏ای از اخلاق و پارسایی بوده است.

۶) یكی از ویژگی‏های اخلاق اسلامی این است كه مسیر رشد اخلاقی را بر همه انسان‏ها به طور مساوی گشوده می‏داند این ویژگی ناشی از انسان‏شناسی اسلامی و تربیت اسلامی است تربیت اسلامی شرایطی سنی و محیطی و معرفتی افراد را در نظر دارد به همین دلیل و پاداش و كیفر هر فرد به تناسب شرایط اوست تناسب پاداش و كیفر با شرایط هر فرد موجب می‏شود هیچ گاه انسان حركت به سوی كمال را دیر نشمارد و گمان نكند به سبب شرایط ویژه‏ای كه دارد به كمال نخواهد رسید. انسان مسلمان با ایمان هیچ گاه نمی‏تواند شرایط سنی خود را بهانه‏ای برای سستی در مسیر كمال قرار دهد. همچنین هیچ فرد مسلمانی نباید فقدان امكانات و ابزار مادی را بهانه كند و تكالیف اخلاقی و شرعی خود را ترك كند. در نظام فقهی و اخلاقی اسلام هر فرد در هر شرایطی تكلیف خاص خود دارد كه متناسب با امكانات و توانایی‏های مربوط به همان شرایط است در نتیجه همه انسان‏ها در هر برهه زمانی و در هر محیط اجتماعی و جغرافیایی می‏توانند به سوی كمال حركت كنند و اگر تكالیف اخلاقی خویش را به شایستگی و با خلوص نیت انجام دهند. مراتب بلندی از كمال را در می‏یابند.

محمود فتحعلی خانی