نقش خیال نگاره ها در شاهنامه

مروری بر سیر تحول هنر نگارنگری در فرهنگ و هنر ایران

شاهنامه کاما، جزو اولین شاهنامه‌های مصور جهان است که توسط غروی و مینوی در دهه پنجاه درهندوستان پیدا شد. علت این نام‌گذاری، نگهداری این شاهنامه در موسسه شرق شناسی کاما در بمبئی هندوستان است. نگارش این شاهنامه به خط نسخ، مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی است. مینوی این شاهنامه را پیش از همه شاهنامه‌های مصور تاریخ دار، قابل شناسایی دانسته است. ولی متاسفانه فقر منابع در مورد این اثر، پرداخت جدی و اساسی را از محققان و پژوهشگران سلب کرده است. به طوری که امروز خبر دقیقی از وجود این شاهنامه بی نظیر نداریم و مکان دقیق آن، جزو ابهامات است و تمام مستندات به همان معرفی دهه ۵۰ توسط غروی و مینوی بازمی‌گردد.

● شاهنامه، اندیشه‌ای تاثیرگذار

سیر تحول نگارگری را می‌توان از نمونه‌های شاهنامه پیگیری کرد. شاهنامه همیشه به عنوان یک نمونه کامل از اندیشه و تفکر هنری تاثیرگذار، مورد استفاده نگارگران بوده و هست. بی‌شک شاهنامه باعث تحول و پیشرفت فضای نگارگری در هنر ایرانی اسلامی‌شده است. در شاهنامه‌نگاری نمونه‌های تاریخ دار، دارای ارزش و جایگاه خاصی است که قدیمی‌ترین آن مربوط به ۶۷۵ هجری قمری است و اولین نسخه مصور تاریخ دار، در موزه استانبول نگهداری می‌شود.

● بازتاب اندیشه ایرانی در شاهنامه

شاهنامه باعث تحول عظیمی‌در فرهنگ و هنر ایران گردید و اندیشمندان ایرانی پس از فردوسی به دنبال بازتاب آرا و اندیشه ایرانی بر حسب آموزه های فرهنگی و تاریخی شاهنامه بوده و هستند. تسلط فردوسی بر فرهنگ، رسوم، آداب، منش و اندیشه ایرانی باعث شد تا اهل فن در تاریخ این سرزمین، او را حکیم بخوانند، چنان که هیچ شاعری چنین لقبی را ندارد. شاهنامه از همان زمان که سروده شد، چنان در دل‌ها راه یافت که نقل محافل و مجالس روزگار بود. فردوسی با توجه به مطالب دینی و خداشناسی، اخلاق نیک و خوی پسندیده در لابه‌لای داستان‌ها و افسانه‌هایش، نشانه‌های درست و صحیح را متذکر می‌شود. بنابراین شاهنامه فردوسی، صرف‌نظر از جنبه حماسی آن از جهات گوناگونی شایان توجه است و در واقع نکاتی را در بر دارد که شایسته یک انسان کامل است.

● فردوسی و وحدت طوایف مختلف ایرانی

هدف دیگر فردوسی از نظم شاهنامه همانا پیوستن افراد، تیره‌ها و طوایف مختلف نژاد ایرانی به هم بوده است تا به این وسیله وحدت این قوم را تامین و زمینه تشکیل یک حکومت مرکزی را پی ریزی کند، به همین دلیل شاهنامه از مهم‌ترین کتاب‌هایی بوده که توجه خاص و عام را برانگیخته و بارها استنساخ گردیده و خوشنویسان و نگارگران در دوره‌های مختلف با رغبت و غرور در آن هنرنمایی کرده‌اند.

● معنا و مفهوم مستقل هنر اسلامی‌در دوره سلجوقی

دوره سلجوقی یکی از مهم‌ترین دوره‌های هنری ایران است. از دوره سلجوقی به بعد هنر اسلامی‌معنا و مفهوم مجرد و مستقل خود را می‌یابد. هنر دوره سلجوقی با هنر دوره عباسی برابری می‌کند، در حالی که هنر سلجوقی با آن که همزمان با مکتب عباسی است اما سبکی متفاوت با هنر دوره عباسی دارد. پیش‌تر از این تاریخ، هنر ما بیشتر تلفیقی است تا هنر شکل گرفته و مستقل اسلام. در دوره بنی‌امیه و بنی‌عباس، هنرمندان تحت مکتب بغداد به خلق یک هنر تلفیقی از هنر بیزانس، ایران و مصر دست داشتند. اما از دوره سلجوقی، هنر اسلامی‌شکل گرفته و بیانی ایرانی از هنر اسلامی‌است.

● زبان پارسی و تاثیر شعرا از شاهنامه

توجه به زبان پارسی در این دوره و شکستن تسلط زبان عربی در هنر، ادب و عرفان ایرانی از مهم‌ترین و بارزترین مشخصه‌های دوره سلجوقی است. در این دوره شعرا شروع به سرودن ابیاتی متاثر و ملهم از شاهنامه می‌کنند. چون گرشاسب‌نامه، بهمن‌نامه، فرامرزنامه و... همه پرداختی است به فرهنگ و تمدن ایرانی و نمونه کامل آن در عرفان نثر مسجع خواجه عبدلله انصاری موجود است.

● حضور پررنگ شاهنامه در دوره سلجوقی

در این دوره تحولی عظیم در تکنیک و فن همه هنرها بخصوص در معماری، قلمزنی، فلزکاری، فرش، سفالگری، نگارگری و... که پایه‌های هنر اسلامی‌را بنیان می‌نهند، اتفاق افتاد. یکی ار ویژگی‌های هنر سلجوقی، تلفیق بنا و تزئینات به صورت یکپارچه است. نقش‌ها تحت تاثیر نقاشان چینی و نقش زردپوستان با تلفیقی از اندیشه نقاشی ایرانی است و شاهنامه در این دوره حضوری پررنگ و محسوس دارد. از بزم و رزم گرفته تا شکارها و... که در اکثر آثار این دوره استخراج شده است. در نگارگری مکتب سلجوقی، زمینه و پس زمینه معنا یافته و متضاد با عمل مکتب بغداد است. بحث نگارگری در ایران مربوط به هنر مانوی است. هنر مانوی، هنری نمادین و سمبلیک است. در این دوره استفاده از نقاشی و موسیقی جایگاه خاص خود را داشته و بعدها این تاثیرات بر نگارگری پس از اسلام در ایران قابل مشاهده است. مکتب بغداد هم، رنگ‌بندی و پلان‌بندی ساده‌ای دارد که این در دوره سلجوقی متفاوت است. در هنر دوره سلجوقی، ما با ترکیبی شلوغ و رنگ‌هایی انبوه و گرم در آثار نگارگری روبه‌رو هستیم. در این دوره نگارگران با توجه به داستان‌های شاهنامه خصوصا داستان بهرام و آزاده، نگاره‌های بی‌نظیری خلق کرده‌اند. این داستان در هر کجای هنر سلجوقی مورد استفاده بوده است. از داستان‌های دیگر شاهنامه مورد استفاده در این دوره، داستان بیژن و منیژه و ماجرای بر تخت نشستن بهرام است که در شاهنامه کاما، به صورتی هنرمندانه نگاشته شده است.

● چهره‌پردازی در شاهنامه کاما

چهره‌پردازی در این شاهنامه در قیاس با دو نسخه «سمک و عیار» و «ورقه دلشگا» نشان‌دهنده آن است که این شاهنامه پیش از این دو اثر نگاشته شده و از لحاظ ترکیب‌بندی و استفاده از رنگ، از آن دو نسخه ساده‌تر است. در این شاهنامه هنوز تاثیر هنر مکتب بغداد را می‌بینیم. صورت‌های این نسخه شاهنامه هنوز به صورت‌های سامی‌و نژاد زردپوست نزدیک است. علت زردپوستی مغولی چهره و چنین، در این دوره به دلیل اندیشه زیبایی‌شناسانه در آن دوره است که زردپوستان را دارای چهره‌ای زیبا می‌دانستند و صورت را به ماه، ابرو را به کمان و لب را به غنچه تشبیه می‌کردند. قرار گرفتن هاله‌ای طلایی در پشت سر افراد، متاثر از هنر اشکانی و مانوی بیزانسی است. رنگ‌گذاری پس زمینه هم از مشخصات دیگر نگاره‌های شاهنامه کاماست.

● تحول نقاشی و نگارگری در دوره ایلخانی

سیر تحول نقاشی ایران در دوره ایلخانان مغول(۷۵۴-۶۵۳ه.ق) از برجستگی خاصی برخوردار شده و نگارگری ایرانی در چند دهه اخر این دوره به مراحل تازه‌ای از رشد و تحول می‌رسد. ایران از سال ۶۱۶ هجری، مورد تهاجم چنگیزخان مغول قرار می‌گیرد و طی چند دهه، بخش‌های زیادی از ایران توسط آنها اشغال می‌شود. مغول‌ها از طرف شرق هم کشور چین را مورد تهاجم قرار داده و این مملکت پهناور را به تصرف خود در می‌آورند. در طول حکومت ایلخانی، نقاشی در نیمه اول قرن هشتم هجری، دچار تغییر و تحول اساسی می‌شود. با تصرف دو کشور پهناور ایران و چین، روابط تجاری بین دو کشور رونق می‌یابد. با این اوضاع، هنر و صنایع دستی هر دو کشور نیز از یکدیگر تاثیر می‌گیرند و حضور آثار هنری هنرمندان چینی در ایران سبب می‌شود که هنرمندان ایرانی، تحت تاثیر آنها قرار گیرند و سبک خاصی از طراحی و نقاشی با تقلید از چینی‌ها و متاثر از هنر سلجوقی، در ایران عرضه شود. در این دوره از حکومت ایلخانان مغول، هنر کتاب آرایی نیز رونق بسیاری می‌گیرد.

● مهم‌ترین شاهکار نگارگری دوره ایلخانی

در دوره سلطان ابوسعید، آخرین حاکم ایلخانی با هنرمندی مانند احمد موسی، یکی از مهم ترین نقاشان تاریخ نقاشی ایران آشنا می‌شویم. احمد موسی در این دوره، فصل جدیدی در نقاشی و طراحی ایرانی به عنوان (مکتب اول تبریز) را به وجود آورد. این شیوه در دوران آل جلایر و ترکمانان در تبریز، شیراز، بغداد، بین‌النهرین و در عصر تیموریان در هرات و ماوراالنهر گسترش یافت. مهم ترین شاهکار به جا مانده از مکتب اول تبریز، شاهنامه سلطان ابوسعید است. این شاهنامه احتمالا، زیرنظر احمد موسی و شاگردانش مصور شده است. شاهنامه سلطان ابوسعید دارای ۵۸ مجلس است و در نقاشی‌های این شاهنامه، نقوش و عناصر هنر ایرانی، چینی، هندی و روم شرقی به چشم می‌خورد و شیوه طراحی حیوانات بخصوص اسب‌ها متاثر از شیوه سلجوقی است.

● خروج شاهنامه سلطان ابوسعید از ایران

وقتی محمدعلی شاه قاجار دچار تنگنای مالی می‌شود، این شاهنامه نفیس را برای پرداخت پول عطر و لباس زنانش به فروش می‌رساند. همزمان با اواخر دوره قاجار، مجموعه داران آثار هنری پاریس با آثار هنری فراوانی که متعلق به کشورهای شرقی بود، مواجه می‌شود. در آخرین دهه قرن نوزدهم، آثار هنری کشورهای اسلامی‌از جمله ایران، بیش از همه توجه مجموعه داران را به خود جلب می‌کند و سرانجام، شاهنامه سلطان ابوسعید توسط یکی از عتیقه فروشان پارسی در سال ۱۹۱۳ میلادی به خاطر حجم بزرگ و تصاویر زیاد، به صورت ورق ورق به فروش می‌رسد.

رها روزبهان