اوقات فراغت در سیره و سنّت

انسان مسلمان, قدر بهترین سرمایه ای كه در اختیار او گذاشته شده یعنی عمر خود را می داند و هیچ گاه آن را بیهوده و بی ثمر هدر نمی دهد چه رسد به اینكه آن را در امور ناپسند و در معصیت و نافرمانی خداوند صرف كند

كارشناسان مدیریت و دست‏اندركاران امور تربیتی، «اوقات فراغت» را پدیده‏ای دانسته‏اند كه از یك سو، مناسب‏ترین بستر رشد و شكوفایی استعدادهای گوناگون و از سوی دیگر، زمینه ساز بسیاری از انحرافات و بزهكاری‏هاست. آنچه باعث این كاركرد دوگانه شده و به ظاهر تعارضاتی را ایجاد كرده؛ چگونگی گذران این اوقات و بهره‏گیری از آن است. اینكه در این اوقات، افراد به چه كارها و فعالیت‏هایی مشغول شوند، تا چه حد این فعالیت‏ها آزادانه باشد و تا چه حد تحت كنترل دیگران، با چه كیفیتی و در چه محیط‏هایی باشد، همه جزء چگونگی بهره‏گیری از اوقات فراغت به حساب می‏آیند.

مفهوم‏شناسی اوقات فراغت

از دیگر امور زیربنایی و اساسی در مدیریت اوقات فراغت، درك و فهم صحیح از اوقات فراغت است. شناساندن معنا و مفهوم صحیح فراغت به مردم، آن هم به صورت یك سنّت و فرهنگ سازی عمیق، خود از عوامل مهمّ استفاده بهینه از این اوقات است. بسیاری از افراد و خانواده‏ها، تصوّرشان از اوقات فراغت بسیار سطحی است. آنان این فرصت‏ها را فرصت‏های بیكاری به معنای بیهوده گذرانی و سرگرمی‏های لغو و بی‏حاصل تلقّی كرده‏اند، در نتیجه در ایّام فراغت، فرزندانشان را به اختیار خود رها كرده و خودشان نیز در شهر دیگر و در سفر به سر می‏برند، غافل از آنكه فرزندانشان در خانه و یا محیط‏های دیگر به امور بیهوده و گاه مبتذل مشغول می‏شوند. فراغت در نظر اینان به مفهوم بطالت، تنبلی و سستی بوده، لذا خویشتن را منفعلانه به دست زمان می‏سپارند. این گونه برخورد با اوقات فراغت، زمینه ساز ركود، فساد و افتادن در منجلاب فساد است؛ زیرا آنچه موجب ركود است، سكون و بی‏حركتی است؛ آن چنان كه اگر آب در یك جا بی‏حركت بماند، به لجنزار بدل می‏گردد.

مفهوم صحیح اوقات فراغت

فراغت كه در لغت به معنی آسایش و آسودگی از كارهای الزام‏آور تعریف شده، در مفهوم صحیح‏اش عبارت است از: مشغول شدن به فعالیت‏های خودجوش و مطلوب و دوست داشتنی؛ فعالیت‏هایی كه دو ویژگی اصلی آنها آزادی و تنوّع است. این مفهوم اوقات فراغت، جزء غنی‏ترین اوقات زندگی انسان است و انسان را به نیازهای درونی، خودسازی و خودشناسی فرامی‏خواند.۱ آیا در «فرهنگ اسلامی» چیزی به نام اوقات فراغت وجود دارد؟

بدون تردید در زمان‏های گذشته، فراغت به معنای امروزی آن وجود نداشته و انسان‏ها، كه بیشتر در دل طبیعت زندگی می‏كردند، در همان جا هم ساعاتی به استراحت مشغول می‏شدند و تجدید قوا می‏نمودند. در نظر آنان بین كار و تفریح یك همبستگی ناگسستنی وجود داشت. با پیدایش و رواج شهرنشینی و گسترش شهرها و صنعتی شدن جوامع، چون انسان‏ها وارد محیط‏های پر سروصدا و پرجمعیت شدند و چون مجبور گشتند تن به كارهای یك نواخت و بی‏تحرّك بدهند و در اثر انجام كارهایی كه بدون علاقه و انگیزه مجبور به انجام آن بودند، در نتیجه روز به روز جسم و روحشان فرسوده‏تر شد و برای رهایی از عواقب این نوع كار، رو به تفریحات جدید آوردند. علت این رویكرد هم این بود تا بلكه كمی از آلام خود را كه در اثر تسلّط ماشین بر آنها وارد شده بود، بكاهند و خود را موقّتاً از قید و بندها آزاد كنند. اما فرهنگ اسلامی كه انسانیت و آزادگی انسان را تأمین می‏كند، هیچ‏گاه به دلیل كار و تلاش، مسلمان با خود، بیگانه نمی‏شود و اختیار و اراده او سلب نمی‏گردد. در فرهنگ اسلامی طبق آنچه از قرآن و سنّت برداشت می‏شود، بین «كار»، «فراغت» و «استراحت» هماهنگی كامل وجود دارد. در فرهنگ اسلامی، انسان باید وقت شناس باشد، زمان مناسب هركار را تشخیص دهد و در فعالیت‏های مختلف، همه جوانب شخصیت خود را مدّ نظر داشته باشد. كار و تلاشش به هنگام، عبادت و ارتباطش با خدا به جا و نیز ساعاتی را به ارتباط با مردم و مراوده با هم‏كیشان خود اختصاص دهد و در مساجد در جمع آنها حاضر شود تا از اثرات معنوی آن بهره‏مند گردد؛ نه آنكه كار، او را از یاد خدا و یا حضور در اجتماع مسلمانان بازدارد. قرآن كریم می‏فرماید: «یا ایّها الذین آمنوا اذا نُودی للصّلاهٔ من یوم الجمعهٔ فاسعوا الی ذكر اللّه و ذروا البیع ذلكم خیر لكم ان كنتم تعلمون»۲؛ ای كسانی كه ایمان آورده‏اید! هنگامی كه ندای نماز جمعه را شنیدید، به سوی ذكر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها كنید كه برای شما بهتر است اگر بدانید.

شاعر معاصر، دكتر قاسم رسا می‏سراید:

دانی چه وقت باشد خرّم‏ترین اوقات وقتی كه اهل دل راست با اهل دل ملاقات

دیدار اهل دانش، گر ساعتی دهد دست آن ساعت است در عمر، از بهترین ساعات

خرّم كسی كه در دهر، عمری به نیكنامی در راه خدمت خلق، مصروف كرد اوقات۳

در فرهنگ اسلامی، اوقات و زمان‏هایی كه به غفلت سپری شود، جز حسرت و غم و اندوه برای صاحبش چیزی ندارد. عمر عزیز انسان گرانبهاتر از آن است كه به بیهودگی، غفلت و بطالت بگذرد.

عارف دلسوخته، الهی قمشه‏ای می‏گوید:

رود عمر و ماند به جا حسرت و غم بر آن دل كه غافل ز یاد خدا شد

اگر بود عمری كه از دست ما شد دریغا كه یكسر به باد فنا شد

خوشا حال جانی كه با یادِ جانان به سر بُرد و با شوق او زین جهان شد. «الهی»، ز خوبان عالم طلب كن رفیقی كه روشن ز نور خدا شد.۴

زینت عابدان، امام سجّاد علیه‏السلام می‏فرماید:

«اللّهمّ صلّ علی محمّد و آله و ارزقنی صحّهًٔ فی عبادهٔ و فراغاً فی زهادهٔ و علماً فی استعمال و ورعاً فی اجمال... نبّهنی لذكرك فی اوقات الغفلهٔ و استعملنی بطاعتك فی ایّام المهلهٔ.۵؛ خداوندا! برمحمّد و آل او درود فرست و صحّت در عبادتت را روزی من كن و فراغت مرا در بی‏میلی نسبت به دنیا و علم مرا در عملی بر طاعتت و پرهیزگاری در نیكی‏ها... و در ایّام غفلت مرا به ذكر و یاد خود آگاه كن و در ایّام مهلت در دنیا مرا به طاعت خود مشغول كن.»

اهمیّت شناخت وقت

انسان مسلمان، قدر بهترین سرمایه‏ای كه در اختیار او گذاشته شده؛ یعنی عمر خود را می‏داند و هیچ گاه آن را بیهوده و بی‏ثمر هدر نمی‏دهد؛ چه رسد به اینكه آن را در امور ناپسند و در معصیت و نافرمانی خداوند صرف كند. حضرت محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در وصایای خود به ابوذر غفاری می‏فرماید: «كُن علی عمرك اَشَحُّ منك ـ علی ـ دینارك و درهمك؛ ای ابوذر در مورد صرف عمرت از صرف كردن دینار و درهم بخیل‏تر باش و آن را به رایگان از دست مده.»۶ در سیره رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم آمده است كه بسیار سخت كوش و پركار بود؛ به گونه‏ای كه یاران به او اعتراض می‏كردند. به ویژه آن حضرت ساعاتی را كه به عبادت و مناجات اختصاص می‏داد، گاه خود را به سختی می‏انداخت. یكی از اصحاب به او اعتراض كرد، حضرت به او فرمود:

«أفلا أكونُ عبداً شكوراً؛ آیا بنده‏ای شكرگزار نباشم؟»

---