فریمان دیاری کهن در خراسان رضوی

شهرستان فریمان با ۳۳۲۵ کیلومتر مربع وسعت در فاصله ۷۵ کیلومتری از شهر مشهد واقع است این شهرستان از شمال و شمال غرب با مشهد, از شرق با تربت جام و از جنوب با تربت حیدریه هم مرز است

شهرستان فریمان با ۳۳۲۵ کیلومتر مربع وسعت در فاصله ۷۵ کیلومتری از شهر مشهد واقع است. این شهرستان از شمال و شمال غرب با مشهد، از شرق با تربت جام و از جنوب با تربت حیدریه هم مرز است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۴۰۵ متر بوده و دارای دو بخش مرکزی و قلندرآباد است. این شهرستان دارای پنج دهستان با نام‌های فریمان، سنگ بست، بالا بند و قلندرآباد و ۱۷۷ آبادی است.

دو رشته کوه در اطراف فریمان به چشم می‌خورد که بلندترین آنها کوه کیلاق با ۲۹۴۲ متر ارتفاع است و کوه بی‌بی غیب با ارتفاع ۲۸۸۱ متر، قطار النگ با ارتفاع ۲۶۰۵ متر و کوه دال با ارتفاع ۲۲۱۹ متر در زمره بلندترین قله‌های این شهرستان به شمار می‌رود. در این منطقه رودخانه‌های فریمان، سنگ بست، قلندرآباد، کلاته منار و براشک جریان دارند و پوشش گیاهی آن شامل درختان ارس، پسته و گونه‌های گون، درمنه، قیاق و گل بنفشه است.

در مجموعه حیات وحش فریمان حیواناتی مانند قوچ، آهو، کل و خرگوش و پرندگانی مانند کبک و تیهو زندگی می‌کنند که نشان از آب و هوای مساعد منطقه دارد.

فریمان یکی از کهن‌ترین زیستگاه‌های خراسان رضوی به شمار می‌آید و وجود تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی از هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح تا اواخر دوره اسلامی این ادعا را به اثبات می‌رساند.

فریمان در گذشته همواره از وقایع تاریخی نیشابور بوده و این منطقه اسفنج یا اشبند نامیده شده است. مرکز آن فرهادگرد یا ده‌فرهاد بوده است که اکنون در ۱۵ کیلومتری غرب شهر فریمان قرار دارد.

همچنین یکی از راه‌های منشعب از جاده ابریشم که سنگ بست را به هرات متصل می‌کرد، در این منطقه قرار داشت. سنگ بست به سبب موقعیت ممتازش درکنار جاده ابریشم و استقرار آن در تقاطع راه‌های پنج‌گانه مرو، هرات، قهستان، نیشابور و توس بسیار مورد توجه و با اهمیت بود.

این اهمیت چنان زیاد بود که ارسال جاذب سپهسالار توس در دوره غزنوی در این مکان کاروانسرای بزرگی ساخت و در جوار همان عمارت به خاک سپرده شد.

● ایوان رزمگاه

ایوان رزمگاه در فاصله ۵۲ کیلومتری فریمان و در روستایی به همین نام واقع است و براساس مستندات تاریخی محل مبارزه رستم و اسفندیار بوده است. این بنا که اکنون فقط ایوان آن به جا مانده شامل گنبد خانه و ایوان متصل به ضلع قبله آن بوده است.

در مجموع طرح معماری و تزیینات و قاب‌بندی‌های گچی باقی مانده در زیر ایوان بنا قابل مقایسه با شیوه معماری خراسان در سده‌های هشتم تا یازدهم هجری است.

● بنای عشق‌آباد

این بنا در ۱۰ کیلومتری غرب فریمان در روستای عشق‌آباد واقع است و مرقد سید نظام‌الدین(ع) از نوادگان امام سجاد(ع) در آنجا قرار دارد. بنای آرامگاه مربوط به دوره تیموری است ولی شالوده اصلی آن به دوره ایلخانی و حتی سلجوقیان برمی‌گردد. این بنا دارای ایوان بزرگی است که به سمت شرق ساخته شده و تزئینات رسمی بندی و گچی زیبایی سقف ایوان را مزین کرده است. در سمت چپ ایوان نیز با استفاده از آجر کلمه محمد(ص) به صورت مشبک و در قسمت راست آن کلمه علی(ع) نقش بسته است.

● بند تاریخی فریمان

یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی و تاریخی فریمان، بند تاریخی آن است.

این سازه در ۱۰ کیلومتری شهر فریمان واقع است و بنای اولیه آن به عصر مغول و به روایتی به دوران صفوی برمی‌گردد. این اثر یک بار در دوران عین‌الدوله مرمت شد و سپس چند دهه قبل و حتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ارتفاع آن افزایش یافت. این بند دستخوش حوادث طبیعی زیادی بوده است. گویا سطح اولیه بستر آن آجر فرش بوده که به مرور زمان رسوب و گل و لای زیادی سطح آن را پوشانده است. ارتفاع کنونی آن ۲۰ متر و دارای پشت‌بندهای آجری بسیار محکمی است.

● بافت قدیمی فریمان

بافت قدیم فریمان شامل بناهای متعددی است که در قرن معاصر توسط مهندسان آلمانی ساخته شده است و جزو نخستین سازه‌های بتنی ایران به شمار می‌رود.

درحال حاضر بیشتر این بناها در تملک اداره‌های فریمان است که شامل ساختمان شهرداری، بنیاد شهید، فرماندهی انتظامی و اداره مالیات و امور دارایی در مرکز به صورت قرینه و ساختمان‌های بانک ملی، قند و شکر، اداره کشاورزی، دبیرستان بهشتی چهاردالان، آبخوری نوبخت، دادگستری و ورودی‌های فریمان است.

● مقبره ارسلان جاذب

این مقبره مربوط به ارسلان جاذب والی و سپهسالار توس و یکی از دو سردار سلطان محمود غزنوی است که در مدخل جنوبی دشت توس در محل سنگ بست رباطی بنا نهاد و گور خود را نیز در میان آن رباط ساخت.

وی بین سال‌های ۴۱۹ تا ۴۲۰ هجری قمری درگذشت و در همان مکان به خاک سپرده شد.

این بنا از آثار ارزشمند قرون اولیه اسلام در خراسان است که به صورت چهار طاقی تبدیل به هشت ضلعی شده و سپس گنبد آجری زیبایی از نوع بک پوش بر فراز آن قرار گرفته است. فضای داخلی آن را رنگ‌های مختلف و نقوش هندسی، کتیبه کوفی و گچبری زینت یافته است و گوشواره‌ای مشبک پاکار گنبد و آجر چینی خفته و راسته بنا و خط کوفی معقلی زیر گنبد و تکرار کلمه محمود در آن از ویژگی‌های این بنا است و به فاصله کمی از این مقبره میل ایاز قرار دارد.

● خانه و موزه شهید مطهری

بین بناهای فرهنگی فریمان مکان زندگی پربار استاد مطهری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

در گذشته این مکان خانه باغی با وسعت حدود ۳۷۰۰ متر مربع را به خود اختصاص می‌داد که از مجموع زیربنای قدیمی آن فقط حدود ۱۲۰ متر شامل دو اتاق، هال و پذیرایی و فضای بهار خواب (تراس) برجا مانده است.

موزه شهید مطهری به مناسبت بزرگداشت هفته میراث فرهنگی و روز جهانی موزه در ۲۸ اردیبهشت سال ۸۲ با همکاری صمیمانه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی و بنیاد شهید در این محل گشایش یافت.

هم‌اکنون در این موزه بیش از ۱۰۰ جلد از آثار استاد در معرض دید عموم قرار دارد و علاوه برآن می‌توان به لوازم شخصی و یادداشت‌های استاد و تصاویر استاد در سنین مختلف به همراه والدین و دوستانش اشاره کرد.

● موزه مردم‌شناسی

ساختمانی که امروزه مکان موزه مردم‌شناسی است، پیش از این محل استقرار کارشناسان و مهندسان خارجی و نیز بنای اداری املاک برای رسیدگی به امور اراضی فریمان بوده است.

این خانه قدیمی در دوران رونق خود به صورت خانه باغی با آبنما و قناتی روان بوده که هم اکنون فقط بنای مرکزی و محوطه پیرامون آن برجا مانده است.

این بنا سال ۸۶ به تملک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی درآمد و پس از مرمت و فضا آرایی به سبک قدیم در ۱۷ بهمن پارسال به عنوان موزه مردم‌شناسی فریمان گشایش یافت.در غرفه‌های این موزه جلوه‌هایی از زندگی مردم، آداب و رسوم، فنون بافته‌ها و مشاغل سنتی به چشم می‌خورد.

● آبگرم شاهان گرماب

آبگرم شاهان گرماب در بخش قلندرآباد فریمان و در دهستان سفید سنگ واقع است. فاصله این آبگرم تا فریمان حدود ۵۷ کیلومتر است و در آنجا آبگرم زلال، بی‌بو و بی‌رنگی با حدود ۴۸ درجه حرارت و بدون گوگرد، آمونیاک و شوره قابل استفاده است. اثر درمانی این آب بر روی امراض پوستی مربوط به گوگرد نیست، بلکه ناشی از سیلیکات‌های آن است و چون از نظر کمی، املاح زیادی ندارد نوشیدن آن بی‌ضرر است.

● رباط تاریخی فریمان

قسمت‌های داخلی این بنا شامل حجره‌ها، اصطبل، هشتی ورودی و حیاط مرکزی است و نمای بیرونی آن چهار برج دارد. این رباط در محدوده شهر فریمان قرار دارد و از جمله رباط‌های با پلان مربعی مشتمل بر قوس‌ها، درگاهی ایوان، ورودی و غیره است.

بنابر شواهد این بنا در دوره صفویه ساخته شد و بعدها نیز مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفت.

● رباط سنگ بست

این بنا را حمدالله مستوفی به امیر علیشیر نوایی نسبت داده که روی ویرانه‌های بنایی از ارسلان جاذب والی توس و در دوره غزنوی ساخته شده است.

رباط سنگ بست با نقشه مستطیل دارای برج‌های دیدبانی و نگهبانی است که نیم برج‌هایی برای تقویت دیوارهای اصلی و مرتفع آن ساخته شده است.

سردر ورودی این بنا شباهتی بسیار با کاروانسرای مهیار در اصفهان دارد و فضای داخلی آن در حیاط مرکزی مشتمل بر حجره‌ها و اتاق‌های ویژه اقامت کاروانیان و اصطبل است.

● تفرجگاه طبیعی زرکک

در فاصله ۱۷ کیلومتری جنوب غربی فریمان در حد واسط جلگه رخ و مرکز شهرستان بین دو رشته کوه، منطقه زیبای قطار النگ و یخ‌آبی واقع است.این منطقه دارای چشمه‌های جوشان و طبیعتی سرسبز است که هر سال شمار زیادی از مسافران و گردشگران و طبیعت دوستان از آن دیدن می‌کنند.

روستاهای باغ عباس و چهار تکاب نیز از دیگر روستاهای هدف گردشگری فریمان است.

● مزار بی‌آبه

مزار بی‌آبه در فاصله ۲۷ کیلومتری جنوب فریمان و در روستایی به همین نام واقع است. طرح کلی این بنا چلیپایی است، به طوری که در میانه آن یک فضای مربعی شکل به ابعاد ۶۹۰ در ۶۹۰ سانتی‌متر قرار دارد و در هر چهار طرف آن ایوانی به چشم می‌خورد.

این بنا کتیبه ندارد، اما احتمال ساخت چنین مزاری در سده‌های نهم تا یازدهم هجری به واسطه روی کار آمدن صفویان و گسترش مذهب تشیع بیشتر است.

● باغ ملی فریمان

این مکان وسیع‌ترین باغ ملی استان خراسان رضوی است و معماری به کار رفته در فضای ورودی آن شامل ستون‌های پیوسته در ورودی غربی و سبک دیوارها که مربوط به نیم قرن اخیر است، محدوده شهری مزبور را در زمره منحصر به فردترین باغ ملی‌های کشور درآورده است.

این باغ در هسته مرکزی شهر قرار دارد و محلی دلنشین برای گذراندن اوقات مسافران و گردشگران است.عمارت میانی آن همزمان با باغ ملی ساخته شده، ولی در سال‌های گذشته تغییراتی در نمای بنا داده شده است.

● آداب و رسوم مردم

در فریمان اقوام مختلفی در کنار هم زندگی می‌کنند. شغل بیشتر مردمان این دیار کشاورزی و دامداری است که رواج خوبی دارد. از آیین‌ها و آداب مردم فریمان می‌توان از چهارشنبه سوری و سمنو‌پزان یاد کرد.

● مشاغل و هنرهای سنتی

در فریمان نیز مانند دیگر شهرستان‌های خراسان رضوی هنوز می‌توان بعضی از این مشاغل و هنرهای سنتی را در کوچه و بازار مشاهده کرد.مهم‌ترین هنر سنتی فریمانیان بافت نوعی قالیچه است که شهرت بسزایی دارد. حلاجی، آهنگری، مسگری و خراطی از دیگر مشاغل این شهر به شمار می‌رود.

● برج بند فریمان

این برج در فاصله اندکی از بند فریمان و در ضلع شمال شرق بندر فریمان بر روی تپه‌ای نه چندان مرتفع قرار دارد.این بنا به صورت مدور ساخته شده و فانوس‌های دریایی را در ذهن تداعی می‌کند.

ساخت آن مربوط به نیم قرن اخیر است و سبک معماری بسیار زیبایی دارد.در بالای برج چهار پنجره در جهت‌های اصلی تعبیه شده است که این بنا برای کنترل و اندازه‌گیری مقدار آب بند فریمان به کار می‌رفته و از آب چاه داخل آن برای آبیاری فضای سبز اطراف نیز استفاده می‌شده است.

محمد ابراهیمی فاروجی