جبر جغرافیایی

خرافه, فالگیری و رمالی از نظر روانپزشکی

انسان مایل است احساس آرامش و ایمنی کند. اما رویدادها و دگرگونی ها به او مجال آرامش نمی دهد، در نتیجه انسان عموماً در تنش و اضطراب به سر می برد. هر آنچه تمامیت جسمی یا روانی فرد را به خطر بیندازد سبب فشار روانی و احساس ناخوشایند اضطراب می شود.

برای رفع اضطراب گاهی می توان عامل فشار روانی را شناخت و برطرف کرد. برای نمونه، دانشجویی که در مواجهه با امتحان دچار نگرانی و اضطراب شده است می تواند به صورت سازنده با خواندن و مرور درس هایش بر اضطراب غلبه کند. اما طبع بشر راحت طلب و آسان جو است و عموماً می خواهد بدون زحمت به نتیجه برسد. آیا شما راهی می شناسید که به وسیله آن بتوان بدون مطالعه و مرور درس بر اضطراب شب امتحان غلبه کرد؟

ساز و کارهای دفاعی روانی چنین راهی را به سادگی در دسترس می گذارند؛ یعنی دانشجو به طور ناخودآگاه به این نتیجه می رسد که بهترین روش در شب امتحان این است که خود را با مرور درس ها خسته نکند بلکه استراحت کند و به سینما برود تا با روحیه یی آماده در جلسه امتحان حاضر شود،

ساز و کارهای دفاعی روانی راه هایی برای گریز از واقعیت هستند. آنها به فرد اطمینان می دهند که نباید نگران باشد. به او می گویند برای رسیدن به مقصود لازم نیست زحمت بکشی و خود را خسته کنی بلکه سعی ناکرده هم می توانی موفق شوی. برای نمونه، اگر می خواهی شوهرت به تو علاقه مند بماند لازم نیست مهربان، خوشرو و کدبانو باشی بلکه می توانی با مراجعه به رمال و تهیه داروی محبت و ریختن آن در غذای شوهرت او را به خود علاقه مند کنی،

در حالی که دین اسلام مردم را به علم، آگاهی و کوشش ترغیب کرده است و زمانی که منطق و دانش برنامه ریزی و پژوهش و روش علمی را برای رسیدن به هدف توصیه می کند (و البته می دانیم که همه این کارها زحمت دارد و رنج نابرده نمی توان به گنج رسید)، اما خرافات راه های ساده تر و راحت تر را برای رسیدن به مقصود توصیه می کند. می خواهی در اداره محبوب باشی؟

غصه ندارد، می توانی به عوض رعایت نظم و انضباط و احترام به همکار و ارباب رجوع (که البته کارهای سختی است) پشت سر همکاران موفق خود تخم مرغ بشکنی تا محبوبیت خود را از دست بدهند. می خواهی با اتومبیل جدیدت هیچ وقت تصادف نداشته باشی و صدمه نبینی؟

کاری ندارد. به عوض رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی و رعایت حق تقدم و سرعت مجاز و رسیدگی به ترمز و چراغ و لاستیک اتومبیل (که البته وقت گیر و خسته کننده است و هزینه دارد) می توانی با مراجعه به رمال و دعانویس، یک طلسم کارآمد که با آب زعفران و اشک چشم مورچه نوشته شده است با هزینه کم تهیه کنی و در اتومبیل خود بگذاری و سپس هر جور دلت خواست رانندگی کنی و مطمئن باشی که خطری تو را تهدید نمی کند. البته وای به حالت اگر راننده مقابل هم یکی از این طلسم ها داشته باشد، جادوگر قبیله بدوی هم که با خواندن وردهای مخصوص می خواهد جادوگری کند و عضو ساده قبیله که به قدرت فوق طبیعی جادوگر اطمینان دارد نیز هر دو اسیر اندیشه فرآیند اولیه هستند. در جامعه امروزی هم فردی که برای درمان بیماری خود به عوض مراجعه به پزشک و انجام آزمایش و رادیوگرافی و تهیه دارو، به انرژی درمانگر مراجعه کند تحت تاثیر اندیشه فرآیند اولیه است که گرچه در خردسالی این نوع اندیشه طبیعی است اما در بزرگسالی باید جای خود را به اندیشه واقع گرای فرآیند ثانویه بدهد که تحت تاثیر منطق و اصل علیت است.

اندیشه فرآیند اولیه زیربنای خرافات را تشکیل می دهد. رواج این اندیشه باعث می شود «اصل لذت» بر «اصل واقعیت» غلبه یابد. موجب می شود اعتقاد به شانس و بی توجهی به کوشش برنامه ریزی شده رواج یابد به نحوی که انسان های بی شمار با صرف وقت و هزینه در قرعه کشی بانک ها شرکت می کنند تا آنکه بدون زحمت به جایزه کلان برسند، حال آنکه طبق حساب احتمالات امکان برنده شدن آنان چیزی در حد صفر است.

تاریخ ما ایرانیان در شکل گیری اعتقاد به قضا و قدر تاثیر داشته است. ایرانیان به عنوان ملتی متمدن که متاسفانه از چهار گوشه سرزمین خود به طور مرتب توسط اقوام بیابانگرد غیرمتمدن مورد هجوم قرار گرفته اند و هر آنچه داشته اند از دست داده اند و حاصل تلاش آنان را وحشیان به یغما برده اند به تدریج به قضا و قدر و نیروهایی که بی هیچ منطقی بر زندگی انسان تسلط دارند، معتقد شده اند.جغرافیای فلات ایران نیز با زلزله، سیل ها و خشکسالی هایی که سبب آن نامعلوم بوده است در ایجاد ذهنیت مذکور نقش داشته است.

ایرانی دیده است عمری تلاش می کند تا بهره یی ببرد لیکن به ناگهان غارتگری می رسد و تاراج می کند یا زلزله یی آنچه را ساخته بود در ثانیه یی ویران می کند. به این ترتیب اعتقاد به برنامه ریزی و کوشش که موجب موفقیت می شود به تدریج جای خود را به خرافات و اعتقاد به جبر می دهد، یعنی اگر تاریخ و جغرافیای این سرزمین از منطق و علیت ظاهری پیروی نمی کند پس لابد علیتی در کار نیست و ما هم به عنوان انسان می توانیم روابط علت و معلولی را دور بزنیم و کنار بگذاریم و این همان عقل گریزی و خرافه گرایی است.

اسلام بر عقل و دانش که موجب شناخت بهتر خداوند و جلوه های گوناگون آفرینش او می شود تاکید دارد. اگر از دوران کودکی روش علمی را به زبان ساده در برنامه درسی کودکان بگنجانیم، آنان در بزرگسالی قربانی خرافات و مدعیان رمالی، دعانویسی، فال بینی، انرژی درمانی و جن گیری و فال نخود نخواهند شد.

دکتر فربد فدایی - روانپزشک و دانشیار دانشگاه