دسترسی به اطلاعات یا هرج و مرج یا هر دو انتخاب با شما است

رشد فزاینده فناوری های اطلاعات و ارتباطات و ظهور مفاهیمی همچون شاهراه های اطلاعاتی, شبكه جهانی وب, اینترنت, كتابخانه الكترونیكی, كتابخانه مجازی و غیره, تأثیر شدیدی در تمامی زوایای زندگی بشر و به ویژه بر كتابداری سنتی به جای نهاده است

دسترسی به اطلاعات از ابتدا یكی از عملكردهای اصلی كتابداری و كتابخانه‌ها بوده است و این مهم در دهه‌های گذشته با دسترسی به منابع اطلاعات سنتی میسر گردیده است. رشد فزاینده فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و ظهور مفاهیمی همچون شاهراه‌های اطلاعاتی، شبكه جهانی وب، اینترنت، كتابخانه الكترونیكی، كتابخانه مجازی و غیره، تأثیر شدیدی در تمامی زوایای زندگی بشر و به ویژه بر كتابداری سنتی به جای نهاده است. این مقاله مفاهیم دسترسی به اطلاعات و مشكلات متخصصان اطلاعات در محیط‎های اطلاعاتی و كتابخانه‌های استفاده‌كننده از این فناوری‌های نوین را مورد بحث قرار می‎دهد. بعلاوه برخی موارد عمده و پیامدها و مسائلی كه متخصصان جدید اطلاعات با آن دست و پنجه نرم می‎كنند، تشریح شده است. در چند سال اخیر پیشرفت‎‌های زیادی در زمینه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به وقوع پیوسته است. ظهور مفاهیمی همچون شاهره‌های اطلاعاتی، شبكه جهانی وب،‌ اینترنت، كتابخانه الكترونیكی و كتابخانه مجازی، تمامی زوایای زندگی بشر را تحت تأثیر خود قرار داده است.

به عنوان یك واقعیت، تونی بلر نخست وزیر انگلستان اخیراً بر اهمیت و تأثیر انقلاب اطلاعاتی بر انقلاب صنعتی و كشاورزی تأكید نموده است.هرحال، در هر انقلابی گسترش انقلاب شدیداً بستگی به مكانیزم‎‌های اشاعه آن دارد. بنابراین ممكن است گفته شود كه كامپیوتر یك جنبه كلیدی جامعه اطلاعاتی محسوب نمی‎شود، اما رشد شبكه‌ها اشاعه اطلاعات جهانی را میسر ساخته است. تمامی این پیشرفت‎ها تأثیرات عمیقی بر روی كتابداری گذاشته و اساس كتابداری و جنبه‌های سنتی آن را دگرگون ساخته‌‎اند. سیر این تحولات از كتابخانه به عنوان یك جا و مكان تا فراهم‌‎آوری و دسترسی به اطلاعات، فارغ از مكان و هر نوع محل، ادامه دارد و یك روال طبیعی از اطلاعات كتابی تا اطلاعات الكترونیكی جدید را شامل شده است(Brown[۲]، ۱۹۹۷: Ashraff[۳]،۲۰۰۰. این وضعیت با ورود اینترنت به كتابخانه پیچیده‌‎تر شده است. امروزه شاید خواندن یك كتاب و دریافت مجلات و نشریات ادواری بدون توجه به شبكه جهانی وب و اینترنت غیرممكن به نظر برسد و اینهمه به خاطر جنبه قوی و ظرفیت و محیط چند رسانه‎ای شبكه جهانی وب است.

به عبارت دیگر، اكنون زمان آن رسیده است كه از قدرت و چند جانبه بودن فناوری اطلاعات و ارتباطات درجهت فراهم‌آوری و دسترسی سریع و جهانی به اطلاعات، توسعه خدمات موجود، توانایی ارائه خدمات نوین، تقویت امكانات و تسهیلات همكاری و روش‎های فراهم‌‎آوری اطلاعات به صورت یكپارچه و هماهنگ بدون توجه به شكل، مكان و رسانه‎‌ایی كه اطلاعات را در خود دارد، استفاده كنیم و با شادمانی آنرا مغازه اطلاعاتی در یك قدمی بنامیم كه از نظر كیفیت و بهره‌‎وری در زمینه محصولات و خدمات اطلاعاتی از جایگاه خوبی برخوردار است. با این وجود به نظر می‎رسد كه متخصصان اطلاعات با مسائل و تنگناهایی در رابطه با مغایرت‎ها [ناسازگاری‎‌ها] و اختلافات مواجه هستند، كه منجر به بی‌نظمی و هرج و مرج می‎شود.این نوشته به مفاهیم دسترسی به اطلاعات و تنگناهای متخصصان اطلاعات در محیط اطلاعات و كتابخانه‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات می‎پردازد.

● دسترسی به اطلاعات

دسترسی به اطلاعات و منابع اطلاعاتی یكی از مهمترین اهداف و عملكردهای كتابخانه‌ها و كتابداران محسوب می‎گردد، این مورد در قوانین پنجگانه مشهور رانگاناتان هم به روشنی بیان گردیده است. هر چند كتابخانه‌ها سال‎ها دسترسی به منابع اطلاعات سنتی را برای مراجعین و استفاده‌كنندگان ممكن می‎ساختند با این حال فناوری اطلاعات و ارتباطات و كاربرد آن در تولید، پردازش، ذخیره، بازیابی، اشاعه و انتقال اطلاعات، موقعیت گذشته را به صورت اساسی دگرگون ساخته است. برای مثال اهداف و راهبردها، ماهیت منابع و خدمات، ساختار سازمانی و وظایف و روش‎های ارائه خدمات را به كلی تغییر داده است.

امروزه تعدادی از كتابخانه‌ها دسترسی به منابع الكترونیكی را با فراهم‌‎آوری یك دوجین از پایگاه‌های اطلاعاتی كتابشناختی رایانه‌ای و دسترسی به اطلاعات در اینترنت به طور فزاینده‎ای میسر ساخته‌‎اند (Fecko[۴]، ۱۹۹۷).

بعلاوه با توجه به ظهور نشر الكترونیكی، مؤلفین انتشارات و مقالات علمی و منابع آموزشی كه در مؤسسات مختلف كار می‌‎كنند به منظور انتشار نوشته‌های خود نیازی به طی كردن فرایند دشوار و معمول در انتشار نوشته‌های چاپی گذشته ندارند. رشد سریع اینترنت و اینترانت در مؤسسات دسترسی به اطلاعات را تسهیل كرده است. بنابراین هركس قادر است تلاش‎های صورت گرفته در زمینه دسترسی به انواع اطلاعات شامل دسترسی كتابشناختی، دسترسی فیزیكی، دسترسی هوشمند و دسترسی شبكه‌‎ای به خدمات و منابع و در نتیجه افزایش استفاده از اطلاعات را با چشم خود ببیند.

●چشم‌‎اندازهای دسترسی

دسترسی به منابع اطلاعاتی سنتی و یا الكترونیكی بایستی از دیدگه‌های مختلف از جمله استفاده‌كننده، موضوع، فراهم‌‌‎كنندگان اطلاعات و زیرساخت‎های فنی قابل دسترس، مورد توجه قرار گیرد. بعلاوه استفاده‌كنندگان تقاضاهای دسترسی خود را از مكان‎های مختلف مثل اداره، كتابخانه، آزمایشگاه یا خانه و با استفاده از ابزارهای سخت‌‎افزاری و نرم‌‎افزاری متفاوت ارسال می‎نمایند. نظر فاستر[۵] در این زمینه این است كه رابط مورد استفاده برای دسترسی به منابع در كتابخانه الكترونیكی بایستی تا پائین ‎ترین سطح ممكن قابل سازگاری و استفاده باشد به طوریكه انتظارات همه استفاده‌كنندگان را برای استفاده از نظام برآورده نماید و این سؤال را مطرح می‎كند كه آیا ذخیره و نصب یك محصول نرم ‎افزاری اضافی برای مشاهده منابع ضروری به نظر می‎ رسد؟ بعلاوه آیا تفاوت‎های گروه‌های استفاده‌كننده و انواع منابع گوناگون مورد توجه قرار گرفته است؟ در جهت تلاش برای رویارویی با مسائل و تنگناهای دسترسی به منابع طرح‎هایی به انجام رسیده است.

برای مثال طرح اروپایی Decomate II با گسترش و ارائه خدمات به استفاده ‎كنندگان نهایی، دسترسی به منابع اطلاعاتی متنوعی را در كتابخانه‌های مختلف اروپا میسر ساخته و با استفاده از یك رابط واحد وظیفه خدمت به كتابخانه‌های دیجیتالی اروپا در زمینه اقتصاد را به عهده دارد.درآینده نزدیك هركس قادر خواهد شد به سطوح گوناگون منابع الكترونیكی اطلاعات دسترسی داشته باشد. تقاضاهای انبوه با استفاده از شبكه‌های دانشگاهی همیشه قابل دسترس و پاسخگویی هستند و افراد دیگر می‎‌توانند از شبكه‌های از راه دور دیگری كه نیاز دارند، برای مثال از اینترنت استفاده نمایند (Lancaster and Sandore[۶]، ۱۹۹۷).پیشرفت در موارد بالا تحولات زیادی در چشم ‎انداز كنونی كتابخانه‌ها بوجود آورده است و این نیازمند ایجاد و بكارگیری یك طرح راهبردی است، این طرح بایستی بر دسترسی به اطلاعات و گسترش خدمات جدید، خلاقانه و ارزش افزوده تأكید داشته باشد.

●پیامدها و مسائل چالش ‎برانگیز

با توجه به تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و حركت به سمت جامعه بدون كاغذ، كتابخانه بدون كتاب، مراكز اطلاعات دیجیتالی، كتابخانه‌های مجازی و غیره درست نیست كه با توجه به مسائل اخلاقی، حقوقی، اقتصادی و فنی بی‌شمارملازم با آن، نام آن را "آرمان اطلاعاتی" بگذاریم. همانطور كه هنری فوردIIا[۷] هم بدرستی اشاره می‎كند، موفقیت‎‌های فنی و اقتصادی در چند سال گذشته همه مسائل را حل نكرده و حتی مسائل و مشكلات غیرقابل پیش‎بینی و زیادی را به همراه داشته است.برخی از مشكلات متخصصان اطلاعات كه سبب سرگردانی آنها شده است، از رویارویی تفاوت‎ها و اختلافات كه منجر به بی‌نظمی و هرج و مرج شده سرچشمه گرفته و در ادامه مورد توجه قرار می ‎گیرد:

●عناوین/سرفصل‎های مسائل

برخی عناوین، پیامدها و مسائل پیش روی متخصصان جدید اطلاعات به قرار زیر است:

▪ جذابیت ‎های كامپیوتر: آیا كامپیوتر خلاقیت را از بین می‎برد؟

▪ ایمنی / رازدار بودن برای مراجعین- محرمانه ماندن یك اتفاق

▪ تروریسم چند رسانه ‎ای

▪ بی‎‌نظمی

▪ چه آینده‎ای برای كتابداران و كتابخانه‌ها متصور است؟

پی ‎نوشت‎ها:

*. Seetharama, S. "Information access or Chaos or Both? Choice is yours!". In: Information access, Management and exchange in the technological age. M. Bavakutty et all. New Dehli: ESS ESS Publication, ۲۰۰۳. P. ۱۰۲-۱۰۹.

۱. S. Seetharama

۲. Brown

۳. Ashraf

۴. Fecko

۵. Foster

۶. Lancaster & Sandore

۷. Henry Ford

منابع:

۱. Ashraff (t). The new digital Paradigm: A challenge to librarianship. (In Second National Convention of MANLIBNWT on" Challenges ۲۰۰۰". Ahmedabad. ۳-۵ Feb, P ۲۶-۳۲.)

۲. Brown (D). Cyber Trends. ۱۹۹۷. Pengiun books.

۳. Fecko (MB). Electronic Resources: Access and Issues. ۱۹۹۷. London, Bowker Saur.

۴. Foster (W). Towards the electronic Library.

۵. Lancaster (F W) and Sandore (B). Technology and Management in Library and information Services. ۱۹۹۷. Library Association Publishing. London.

۶. Seetharama (S). Information Science and Information Technology: Chaos, Conflicts and Contradictions. (In Press).

نوشته: پرفسور اس. سیتاراما[۱]

ترجمه: غلام حیدری كارشناس ارشد علوم كتابداری و اطلاع رسانی

---