جایگاه انتقاد

● پرسش:
مقوله نقد و انتقاد که لازمه حرکت تکاملی فرد و جامعه به حساب می آید از منظر اسلام از چه جایگاهی برخوردار است؟
▪ پاسخ:
از منظر اسلام انتقادگری و انتقادپذیری ضمن این که یکی …

پرسش:

مقوله نقد و انتقاد که لازمه حرکت تکاملی فرد و جامعه به حساب می آید از منظر اسلام از چه جایگاهی برخوردار است؟

پاسخ:

از منظر اسلام انتقادگری و انتقادپذیری ضمن این که یکی از ویژگی ها و صفات برجسته مومنان به حساب آمده، لازمه پویایی و حرکت تکاملی فرد و جامعه اسلامی نیز می باشد. بنابراین به نحو اجمالی به برخی از شاخص های مهم جایگاه نقد و انتقاد در اسلام ذیلا اشاره می کنیم:

جایگاه نقد و انتقاد در اسلام

با توجه به نقشی که انتقاد در سازندگی فرد و اجتماع دارد، اسلام بر تذکر کاستی ها و نقد عمل ها به جای آراستن عیوب و کتمان زشتی ها، تاکید ورزیده است:

۱) انتقاد، یکی از حقوق واجب مسلمانان است. امام کاظم(ع) می فرماید:

از واجب ترین حقوق برادرت این است که او را به خیر متوجه کنی و هیچ چیزی را که برای دنیا و آخرت او مفید است. از او پنهان نداری. (بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۳۲)

۲) خودداری از انتقاد، یک نوع خیانت است. امام صادق(ع) می فرماید:

کسی که برادرش را در حال انجام عمل ناپسندی ببیند، در حالی که می تواند او را از این کار باز دارد و سکوت کند و از او انتقاد نکند. به او خیانت کرده است. (همان، ج۷۱، ص۱۹۰)

۳) انتقادگری و انتقادپذیری، از صفات مومنان است. رسول اکرم(ص) می فرماید:

مومن آیینه برادر خویش است و بدی ها را از او دور می سازد. (وسایل التبعه، ج ۱۲، ص ۲۱۰)

۴) انتقادگر، بهترین دوست، و عیب پوش، بدترین دوست است. امام باقر(ع) می فرماید:

از پی کسی رو که تو را می گریاند، عیبت را تذکر می دهد و خیرخواه توست و پیرو آن کس مباش که به ظاهر تو را می خنداند و در باطن نسبت به تو غیر صمیمی است. و بر خدا وارد می شوید و از واقعیت ها آگاه می گردید. (همان، ج۱، ص۴۱۳)

در حدیثی معروف از امام صادق(ع) می خوانیم:

محبوب ترین افراد در نزد من کسی است که عیب مرا به من هدیه کند (همان، ج۸، ص۴۱۳)

امام(ع) در این حدیث به پیروان خود گوشزد می کند که راه دوست شدن با آن حضرت، تملق و چاپلوسی نیست، بلکه با این که امام(ع) انسانی معصوم و بی عیب است و نیازی به نقد ندارد، کسی که به پندار خود عیبی می بیند، با تذکر و یادآوری، مراتب دوستی و صداقت خود را به امام خویش نشان می دهد.

در گزینش واژه برادر نیز رمز و رازی نهفته است. حضرت از این طریق می خواهد به همگان بفهماند که با انتقادگر نباید برخوردی خصمانه داشت و او را دشمن خود انگاشت، بلکه باید او را به چشم یک دوست و به دیده عزیزترین برادر نگریست.

نکته دیگر در این حدیث، به کارگیری واژه هدیه و سوغات است، زیرا: اولا، گویای این حقیقت است که بازگو کردن عیب شخص به خود او، بهترین خدمت به وی شمرده می شود. ثانیا، همان طوری که در قبال اعطای هدیه، باید از هدیه دهنده سپاس گزاری کرد. در قبال انتقاد نیز هرانسانی موظف است از انتقادکنندگان خود تشکر و قدردانی نماید. ثالثا، انتقاد باید از روی خیرخواهی باشد تا عنوان هدیه بر او منطبق گردد. اگر انتقاد به قصد تخریب باشد، دیگر هدیه نخواهد بود.

۵) استفاده از انتقاد در دستور کار مومن قرار دارد و باید جزء برنامه های اجتناب ناپذیر زندگی هر مسلمانی قرار گیرد. امام کاظم(ع) می فرماید:

کوشش کنید چهار برنامه مشخص داشته باشید: قسمتی برای مناجات با خدا، ساعتی برای امرار معاش، قسمتی برای هم نشینی با برادرانی که مورد اعتمادند و عیوبتان را خالصانه با زبان ابراز می دارند و ساعتی را نیز به جلب لذایذ مشروع خود اختصاص دهید. (بحارالانوار، ج ۷۵، ص۳۲۱)