الگوی مصرف زیر ذره بین consumption

عنوان برگزیده ی سال جاری یعنی اصلاح الگوی مصرف و رکورد داری کشور ما به نسبت جمعیت در بسیاری از زمینه های مصرفی از قبیل انرژی, غذا, دارو, پوشاک, حمل و نقل, مسکن, آب و دلایل کافی فراهم می آورد که از نگاه اجتماعی, اقتصادی, روانشناسی, جامعه شناسی و چگونگی مصرف و الگوهای آن در جامعه از دیدگاه صاحب نظران, نویسندگان و محققان مورد کند و کاو و بازنگری قرار گیرد

عنوان برگزیده ی سال جاری یعنی " اصلاح الگوی مصرف " و رکورد داری کشور ما - به نسبت جمعیت - در بسیاری از زمینه های مصرفی از قبیل؛ انرژی، غذا، دارو، پوشاک، حمل و نقل، مسکن، آب و... دلایل کافی فراهم می آورد که از نگاه اجتماعی، اقتصادی، روانشناسی، جامعه شناسی و ... چگونگی مصرف و الگوهای آن در جامعه از دیدگاه صاحب نظران، نویسندگان و محققان مورد کند و کاو و بازنگری قرار گیرد. این موضوع وقتی اهمیتی دو چندان می یابد که توجه خود ر ا به دستورات مؤکد دین مبین اسلام در ارتباط با چگونگی مصرف صحیح، بهره مندی از نعمت های خداوندی و پرهیز از اسراف معطوف نمائیم. بر همین اساس در این مجال به صورت مختصر بدین موضوع خواهیم پرداخت.

● مقدمه

این واقعیت که چرا علی رغم تأکیدات فراوان قرآن کریم، توصیه های ائمه معصومین (ع) و همچنین آموزه های دینی ما مسلمانان، مقوله ی مصرف صحیح، مناسب و به دور از اسراف در کشور همواره مورد بی مهری قرار گرفته، سئوالی است که در مقام پاسخ دهنده نمی توان توجیه مناسبی برای آن بیان نمود. لیکن مسلماً این موضوعِ تلخ و آزار دهنده، آیندگان و نسل های بعدی ما را در پاسخگویی به نیازهای طبیعی خود دچار مشکل می نماید. چرا که بخش عظیمی از سرمایه های طبیعی و غیر طبیعی که امروزه در کشور موجود است و با مصرف بی رویه و بعضاً غیر لازم و غیر ضروری حیف و میل می شود متعلق به سهمی است که ما از حساب آیندگان خود برداشت می نماییم.

با عنایت به این که بحران های ناشی از کمبود مواد غذایی در جهان و پیامدهای زیان بار آن دست کم یک میلیارد انسان را تهدید به مرگ و گرسنگی می کند، بازخوانی مسأله اسراف و آثار و پیامدهای آن در حوزه مادی و معنوی و دنیوی و اخروی مهم و اساسی است. هدف از این بازخوانی چاره اندیشی در ارتباط با چگونگی مصرف یا به بیان متداول امروزی اصلاح الگوی مصرف می باشد.

● ریشه یابی مصرف

مصرف کردن محصول، انرژی، خدمت و یا هرچیز دیگری ناشی از احساس نیازی است که در انسان پدیدار می گردد. به بیان دیگر مصرف می کنیم تا نیازی از نیازهای درونی خود را ارضاء نمائیم. در واقع وقتی انسان به سمت مصرف چیزی روی می آورد که احساس نیازی در ارتباط با آن چیز در او برانگیخته شود. و الگوی مصرف در واقع همان لیست نیازهای ماست که در افراد و جوامع مختلف متفاوت است. از لحاظ مسائل انگیزشی و روانشناسی وقتی انسان به چیزی احساس نیاز کرد برای بدست آوردن آن برانگیخته می شود. و این مسئله در نهایت منجر به مصرف می گردد. حال اگر بخواهیم مسئله مصرف و الگوهای آن را اصلاح نماییم می بایست ابتدا نسبت به نیازهای خود دقت کنیم. در بسیاری از مواقع احساس نیاز ما با واقعیت همراه نیست. به بیان ساده تر خیلی از انسان ها به چیزهائی احساس نیاز می کنند که در واقع به آن نیازی ندارند و این احساس بیشتر نشأت گرفته از مسائل جانبی از قبیل تبلیغات است. بدین ترتیب یکی از مهمترین راه های اصلاح الگوی مصرف، دقت نظر در مواجهه با تبلیغات می باشد. انسان باید ضمن شناسائی دقیق نیازهای خود اقدام به مصرف نماید.

● نیازشناسی و اصلاح الگوی مصرف

با عنایت به مرقومات فوق الذکر باید به این نکته اذعان نمود که اساس مصرف از نیاز سرچشمه می گیرد و برای اصلاح الگوی مصرف می بایست نیازهای خود را شناخته و طبقه بندی نمائیم. اصولاً نیازهای آدمی به دو دسته تقسیم بندی می شوند: دسته ی اول نیازهای اساسی و لازم و دسته ی دوم نیازهای غیر اساسی و غیر لازم. هر یک از این دسته نیازها به شکلی اولویت خود را بر رفتار مصرفی فرد تحمیل می کند. این جمله بدان معناست که همچون نیازها، در حوزه ی چیزهای مصرفی هم بحث اولویت صادق می باشد. به این معنا که هرچه نیاز شخص و یا جامعه به چیزی اساسی و ضروری و لازم باشد آن چیز به شکل امری با اهمیت بیش تر و اساسی تر مطرح می شود. از این رو ارزش نیازی انسان به چیز اقتصادی، آن چیز را ارزشمندتر می سازد چنان که کم اهمیتی آن نیز آن را در درجه دوم اهمیت قرار می دهد. حال تشخیص نیازهای اساسی از نیازهای غیر اساسی نیز از نکات مهم در زمینه ی سلامت الگوی مصرف می باشد.

● مفهوم صرفه جویی

صرفه جویی به مفهوم مصرف چیزی به شکل درست و مناسب آن است. این مسأله برای ایجاد تعادل میان درآمد و هزینه بسیار مهم و اساسی است و در حوزه اقتصاد خانواده نیز می تواند تأثیرگذار و سرنوشت ساز باشد. در علم اقتصاد چون سخن از تولید و توزیع و مصرف است واژه صرفه جویی به معنای مصرف درست و مناسب چیزی است که در اختیار شخص قرار دارد و در ازای آن کار و یا هزینه ای پرداخت شده است. بنابراین صرفه جویی در ارتباط با مصرف چیزی است که دارای مالیت می باشد و انسان در قبال آن کار و یا هزینه ای پرداخته و یا می پردازد.

● تفاوت صرفه جویی و کم مصرف کردن

همان طور که مصرف بی رویه و بی جا امری غیر عقلایی است عدم مصرف و یا کم مصرف کردن در عین نیاز هم صحیح به نظر نمی رسد. در واقع آنچه در ارتباط با مصرف صحیح مطرح می گردد کم مصرف کردن نیست. بلکه مراد از اصلاح الگوی مصرف و به تبع آن صرفه جویی بهره مندی مناسب از نعمات خداوندی و استفاده حداکثری از تمامی قابلیت های هر چیزی است. همان امری که در اقتصاد از آن به عنوان بهره وری یاد می شود. عده ای صرفه جویی را به کم مصرف کردن معنا کرده اند ولی به نظر می رسد این معنا نمی تواند اقتصادی باشد؛ زیرا هدف از تولید یک شی اقتصادی، مصرف آن است و مصرف چیزی زمانی انجام می پذیرد که انسان به آن نیاز داشته باشد و با مصرف آن چیز نیازی از نیازهای وی را برآورده نماید. بنابراین شخص لازم است تا در حد برآورده کردن کامل نیاز خود، چیزی را مصرف نماید و کم مصرف کردن نمی تواند نیاز وی را برآورده سازد، مگر آن که در مسأله نیاز به نیازهای اساسی و نیازهای غیر اساسی و یا نیازهای لازم و غیر لازم توجه داده شود. در این صورت می توان گفت که مصرف چیزی می بایست در حد برآورد نیازهای اساسی و لازم باشد. البته این امر به چیزهایی برمی گردد که ارزش مالی داشته و برای تولید و تهیه آن نیازمند کار و پرداخت هزینه هستیم. بنابراین با آن که هوا و اکسیژن برای آدمی دارای ارزش و اهمیت بسیار و حیاتی است ولی از آن جایی که درحال حاضر برای آن هزینه ای پرداخته نمی شود و نیاز به تولید آن نداریم و کاری برای آن انجام نمی دهیم چیزی بی ارزش بوده و سخن از صرفه جویی در آن معنا و مفهومی ندارد.

● ریخت و پاش(تبذیر)؛ الگوی نادرست مصرف

" تبذیر" که از ریشه بذر گرفته شده است به معنا ریخت و پاش است. در قرآن کریم از تبذیر به عنوان الگوی نادرست مصرف یاد شده است. در واقع تبذیر یعنی فرد در اموال به گونه ای تصرف نماید که پخش شود بی آن که به شکل درست و مناسبی مصرف شود. در قرآن کریم به صراحت این شیوه مصرف کردن تقبیح گردیده و ضد اخلاقی شمرده شده است.( وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُورًا؛ و حق خویشاوند و درویش بینوا و در راه‏مانده را بده و مال خود را بیهوده و به گزاف مریز و مپاش- تباه مکن- همانا ریخت و پاش کنندگان- کسانی که مال را به گزاف تباه می‏کنند- برادران شیطانهایند و شیطان خداوند خویش را ناسپاس است.(سوره مبارکه اسراء؛ ۲۶-۲۷)

متأسفانه امروزه در جوامع بشری موارد ریخت و پاش و تبذیر بسیاری حاکم است که جلوگیری از این امر مذموم می تواند انسان های زیادی در سطح جهان را از گرسنگی و حتی خطر مرگ نجات دهد. ذکر این نکته ضروری است که این مسأله اختصاص به بخش خصوصی و افراد ندارد بلکه در بسیاری از عروسی ها و مهمانی های دولتمردان و همایش های دولتی ، به وفور می توان مصادیق آن را یافت و معرفی کرد. به بیان دیگر این امر مقوله ای همگانی است که هر فردی در حوزه ی شخصی و اجتماعی و در مواجهه با امکانات خصوصی و دولتی می بایست بدان توجه نماید. در واقع هر کس در جایگاه خانوادگی و اجتماعی خود مسئول است نسبت به جلوگیری از تبذیر و ریخت و پاش ها اقدام نماید.

● اسراف؛ رفتاری ضد مصرف

" اسراف " یعنی؛ زیاده روی و تجاوز از حد و مرزهای قانونی و طبیعی در هر کاری. اسراف کردن امری است که در آیات قرآن کریم به صراحت از آن پرهیز داده شده است. همان طور که از کودکی به ما آموخته اند:

« کلوا والشربوا و لا تسرفوا »« بخورید و بیاشامید ولی هرگز اسراف نورزید همانا خداوند اسراف کاران را دوست ندارد» در قرآن کریم نه تنها اسراف امری ناپسند و مذموم عنوان و در حوزه منکرات دسته بندی می شود بلکه یکی از عوامل اصلی دوری از رحمت خداوند محسوب می شود. کتاب وحی به صراحت اعلام می دارد که خداوند مسرفین را دوست ندارد. و این امر برای کسانی که می خواهند محبوب خداوند مهربان باشند مسأله ای بسیار مهم است. از این رو از هر کاری که آنان را از حوزه محبوبان خداوندی بیرون برد و یا در جرگه دشمنان خدا قرار دهد، پرهیز می کنند و می کوشند تا به هر شکلی شده با شناخت عوامل و علل دوری و یا دشمنی، از آن پرهیز کنند. به نظر می رسد که حتی برای کسانی که طالب دنیا و متاع دنیوی هستند نیز می بایست دوری از اسراف در دستور زندگی قرار گیرد؛ زیرا چنان که از آیات قرآنی به دست می آید اسراف نه تنها عامل مهم در دوری از محبت خداوند می شود بلکه موجب می شود خود و یا جامعه دچار نابودی گردد. (یس آیات ۱۳ و ۱۹) مسأله اسراف و هدر دادن منابع در رفتار مصرفی، مسأله ای بنیادی است که ناشی از فقدان حاکمیت عقلانی و منطق اخلاقی و اقتصادی در عملکرد افراد است.

● راه کارهای فرهنگی مبارزه با اسراف

الف ) استفاده از ظرفیت های دینی عمومی: بهترین راه کارعمومی سازی و نهادینه سازی فرهنگ صرفه جویی و پرهیز از اسراف بیان آیات قرآن کریم و احادیث نورانی معصومین(ع) در ارتباط با اسراف و ترغیب به صرفه جویی است .

ب ) باز نگری وقایع تاریخی و رخدادهای طبیعی: به تصویر کشیدن سرانجام اسراف کاران در همه طبقات اجتماعی و پیوند آنها با اتفاقات طبیعی از جمله عوامل باز دارنده اسراف گرایی و سوق دادن جامعه به سمت و سوی قناعت و صرفه جویست.

ج ) ارتباط بخشی از بلایای طبیعی به موضوع اسراف : به نظر می رسد مسائلی نظیر کم آبی ، خشکسالی و ... به دلیل بهره برداری ناصحیح وغیر متعارف از نعمت های الهی است.

● محورهای اساسی نادرست در الگوی مصرف اقتصاد ایران

اگر بخواهیم از نگاه جامعه شناسی اقتصادی محورهای اساسی نادرست در الگوی مصرف و اسراف در اقتصاد ایران را دسته بندی نمائیم می توانیم به محورهای زیر اشاره داشته باشیم:

الف) محور اول: نفت و منابع نفتی و انرژی؛ اسراف و هدر دادن منابع نفت از دو جهت قابل بررسی است: اول مدیریت ناصحیح و غیرعقلایی درآمدهای سرشار ارزی حاصل از نفت توسط دولت است که این امر به طور مستقیم به فرآیندهای نامطلوب بودجه‌ای و مخارج غیربهینه دولت بر می‌گردد و دوم تخصیص غیر بهینه حجم عظیم منابع نفت در اقتصاد داخلی است. سایر ردیف های انرژی هم با مشکلات مصرف بی رویه و ناصحیح چه در زمینه ی مدیریت و چه در زمینه ی بهره برداری تا حد زیادی مواجه است.

ب) محور دوم: منابع ارزی کشور؛ محور مهم دیگر هدر دادن منابع ارزی کشور توسط بخش خصوصی است که البته این امر نیز به طور غیرمستقیم به مدیریت ناصحیح و غیرعقلایی نرخ ارز در اقتصاد ایران مربوط است، نه به فرهنگ و عملکرد اسرافکارانه فعالان بخش خصوصی (مردم). ارز ارزان در اقتصاد کشور که ماحصل سیاست اشتباه دولت در مدیریت نرخ ارز است، انگیزه‌های فعالان بخش خصوصی را به سوی گسترش واردات، مصرف بی‌رویه کالاهای خارجی و به محاق رفتن تولید داخلی هدایت نموده است.

ج) محور سوم: منابع مالی؛ اسراف و هدر دادن گسترده منابع مالی در اقتصاد کشور به خصوص در سال‌های اخیریکی دیگر از محورهای اساسی است که البته این امر نیز به مدیریت ناصحیح و غیرعقلایی نرخ‌های سود بانکی و مداخلات نابه‌جا و پر اشتباه دولت در شبکه بانکی کشور مربوط می‌گردد نه به فرهنگ و عملکرد اسراف‌کارانه فعالان بخش خصوصی کشور.

د) محور چهارم: منابع کمیاب؛ و در نهایت چهارمین محور، هدر رفتن منابع کمیاب در بسیاری از فرآیندهای تولید و مصرف بخش است.

و) محور پنجم: مواد غذایی و داروئی؛ مواد غذائی و داروئی نیز یکی دیگر ازمحورهای اساسی تضییع منابع می باشد. از نگاه اقتصادی در بسیاری از موارد – مثل مقوله ی نان – این امر از دو ناحیه ی اصلی تولید و مصرف با اشکالات اساسی مواجه است.

● نتیجه گیری

مسأله اسراف و قناعت از مفاهیم و گزاره های مهمی است که دین مبین اسلام بدان توجه داشته است. این مسأله امروز در کشور به دلیل بروز و ظهور فراوان آن در عرصه های مختلف فردی و اجتماعی بیش از گذشته نمایان گردیده است. تا جائی که تمامی کارگزاران برنامه ریزی و عملیاتی کشور موظف گردیده اند در سال جاری رویکرد پرهیز از اسراف و اصلاح الگوی مصرف را در فعالیت های خود مورد توجه قرار دهند. موضوع صرفه جویی به قدری در اسلام اهمیت دارد که علمای اخلاق تأکید می کنند سزاوار است مؤمن در امور مباح هم سعی بر عدم اسراف داشته باشد. اموری مثل؛ اسراف در خواب ، بیداری ، حرف زدن ، خوردن چنانکه در حدیث است. خدا پر خوری و پرخوابی را دشمن می دارد. رفاه زدگی و اسراف در انسان ها موجب می شود تا نه تنها خود اهل فساد و تباهی باشند بلکه دیگران را به فساد بکشانند و در زمین افساد و تباهی کنند. (قصص آیات ۷۶ تا ۸۳) از این روست که خداوند ، این الگوی مصرف را نابهنجار و ضد اخلاقی و کمالی ارزیابی کرده و به شدت از آن منع می کند؛ زیرا از نظر خداوند ، این گونه تصرفات موجبات فروپاشی جامعه و عذاب الهی می شود.

مهدی یاراحمدی خراسانی

پی نوشت ها:

۱- قرآن کریم

۲- گناهان کبیره

۳- تحف العقول

۴- غررالحکم

۵- مجموعه الاخبار باب ۱۷۱

۶- معراج السعاده.

توسط مهدی یاراحمدی خراسانی

http://athir.blogfa.com