علوم بشری در قرآن

▪ آیا تمام علوم بشری در قرآن موجود است؟
ـ رطب و یابس در کتاب
خدای سبحان، قرآن کریم را «کتاب مبین» معرفی می کند«قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ»:؛ (مائده (۵)، آیه …

آیا تمام علوم بشری در قرآن موجود است؟

ـ رطب و یابس در کتاب

خدای سبحان، قرآن کریم را «کتاب مبین» معرفی می کند«قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ»:؛ (مائده (۵)، آیه ۱۵) در آیات گوناگون، آنچه که پیامبران آورده اند، به عنوان کتاب منیر و مبین وصف شده است: « «جاؤُ بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ؛ (آل عمران (۳)، آیه ۱۸۴) در جای دیگر می فرماید: ««لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ؛ (انعام (۶)، آیه ۵۹)؛ یعنی، هیچ تر و خشکی نیست، مگر آنکه در کتاب مبین آمده است. مقصود از «رطب و یابس - «به قرینه قبل و بعد آیه - علم همه اشیا است؛ چنان که در آیه دیگر می فرماید: « «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ ء؛ (همان، آیه ۳۸)؛ یعنی، هیچ چیزی در کتاب الهی فروگذار نشده و همه اموری که در سعادت بشر دخالت دارد، بیان شده است.

در این زمینه احتمالات و دیدگاه های چندی وجود دارد:

۱) منظور از «کتاب مبین» در آیه ۵۹ سوره «انعام» علم الهی یا لوح محفوظ است و «کتاب» در آیه ۳۸ همان سوره «اجل» است، نه قرآن مجید. در بعضی از روایات نیز «کتاب مبین» به «امام مبین» معنا شده است.الزرکشی، بدرالدین محمد بن عبداللَّه، تفسیر البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره: دار احیاء الکتب العربیه)، ج ۱، ص ۵۲۹.

۲) منظور از «کتاب» همین قرآن است، به لحاظ باطن والای آنکه «ام الکتاب» است؛ زیرا همه حقایق در آن نهفته است و انسان کامل به آن دسترسی دارد.

۳) منظور از کتاب قرآن است و در مراتب مختلف آن، همه امور دین و دنیا موجود است.

۴) منظور از «کتاب» همین قرآن - در همه مراتب آن - است؛ لیکن مراد از همه چیز، اصول و کلیاتی است که بر اساس آن، دانش ها و معارف مختلف را می توان بنیان نهاد و رشته ها و گزاره های گوناگون علمی را تولید کرد.

۵) منظور از کتاب، قرآن در همه مراتب آن است؛ لیکن مراد از همه چیز، جامع بودن قرآن نسبت به تمامی معارف و دستوراتی است که در جهت هدایت بشر و نیل به سعادت او مؤثر است. این مجموعه مشتمل بر عقاید، جهان بینی، آموزه های اخلاقی و دستورات عملی جامعی در حوزه روابط چهارگانه انسان (رابطه با خدا، دیگران، خود و جهان) است.

در این انگاره هدف اصلی قرآن، بیان حقایق دینی و هدایت گرانه بشر است. این انگاره مانع از آن نیست که بعضی از حقیقت های علمی، با دقایق و لطایف اعجازآمیزی، در قرآن وجود داشته باشد؛ لیکن بیان این امور، هدف اصلی قرآن نیست و ادعای جامع بودن همه علوم و دانش های تجربی را ندارد. وجود این گونه از گزاره های علمی در این کتاب مقدس، فوایدی دارد؛ از جمله:

الف) نشان دادن آیات تکوینی الهی و هموارسازی خداشناسی از طریق آن؛

ب) اعجاز علمی و اثبات الهی و آسمانی بودن قرآن مجید؛

ج) انگیزش حس کنجکاوی و خردورزی انسان؛

د) الهام بخشی در حوزه معارف بشری و زمینه سازی رشد و شکوفایی علمی مسلمین؛

ه) اثبات پاره ای از حقایق دینی چون معاد و ... از طریق گزاره های علمی.

به نظر می رسد این دیدگاه پذیرفتنی است و با بعضی از دیدگاه های پیشین نیز قابل جمع است.

علامه طباطبایی همین دیدگاه را اختیار کرده و در ذیل آیه « «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ؛ (نحل (۱۶)، آیه ۸۹) می نویسد: «ظاهراً مراد از «کل شی ء» هر چیزی است که به هدایت مربوط باشد. هر چه که مردم در مورد مبدأ، معاد، اخلاق فاضله، شریعت های الهی، قصص و موعظه ها احتیاج دارند، قرآن به آن هدایت و بیان کرده است و ما از ظاهر قرآن و مقاصد آن، همین مطلب را متوجه می شویم. اما در روایات نقل شده است که در قرآن، علم گذشته و آینده، تا قیامت موجود است. اگر این روایات صحیح باشد، منظور از «تبیان» اعم از دلالت لفظی است. پس شاید اشاراتی از غیر طریق دلالت لفظی دارد و اسراری را کشف می کند که فهم عرفی، به آنها راهی ندارد«.