شاه تهماسب, اولین شکارچی سلطنتی

شکار در تهران قدیم

گستره تهران به دلیل قرار گرفتنش در کوه‌های شمیران در رشته‌کوه البرز، همیشه جانوران گوناگونی را در خود جای داده است تا آنجا که سابقه شکار حیوانات به وسیله انسان در این شهر برابر است با پیشینه سکونت انسان در این محل. اولین شاهی که به تهران به عنوان یک مرکز شکار توجه کرد، شاه تهماسب صفوی بود که تهران را به عنوان مناسب‌ترین محل برای شکار خود انتخاب و در نهایت فرمان ساخت حصار برای این شهر را صادر کرد که منطقه سرخه‌حصار از شکارگاه‌های آن دوران است.

● شکارگاه‌های سلطنتی در دارالخلافه

با استقرار سلطنت قاجاریه، تمامی اطراف تهران آن روزگار که حصار صفوی نام داشت به حصار ناصری تبدیل شد و شکارگاه‌های سلطنتی نام گرفت و به قرق ماموران دربار درآمد؛ تا قبل از آن شکار حیوانات برای همه مردم در این مناطق آزاد بود.

دوشان‌تپه، فرح‌آباد، مسگرآباد، سلطنت‌آباد، دولاب، سرخه‌حصار، ولنجک، آبادی‌های شمیران، جاجرود، شهرستانک، ورامین، کن و سولقان همگی از شکارگاه‌های سلطنتی به شمار می‌رفتند که نام آنها بارها در اسناد قاجاری به میان آمده است. در واقع می‌توان گفت تمام بیابان‌ها و کوهستان‌های اطراف پایتخت در قرق سلطنت بود مگر مسیر و حوالی امامزاده‌ها و سایر اماکن متبرک به دلیل رفت‌وآمد بسیار مردم و حرمت امامزاده سبب شده بود که در آن مناطق شکار وجود نداشته باشد.

قدمت شکارگاه‌های تهران با شروع سلطنت و پادشاهی آغامحمدخان قاجار آغاز شد. با این حال هیچ سندی از رفتن وی به شکار وجود ندارد، چراکه با توجه به جنگ‌ها و خونریزی‌هایی که به راه انداخته بود، اصلا فرصت رفتن به شکارگاه هم نداشت و با روی کار آمدن فتحعلی‌شاه، وی گاهی برای رفع خستگی هوس شکار می‌کرد، به اطراف تهران برای شکار سرک می‌کشید. جاجرود از شکارگاه‌هایی بود که به دستور وی ساخته شد و عمارت کاروانسرایی نیز در آنجا قرار گرفت تا هنگام شکار در آن حوالی توقفگاهی برای استراحت داشته باشند. در مورد محمدشاه به دلیل کسالت و دوران کوتاه پادشاهی، با اینکه شکار از سرگرمی‌های وی به شمار می‌رفت، چیز زیادی در تاریخ ثبت نشده است، اما بیشترین اسناد قاجاریه که در آن از شکار پادشاهان قجری سخن به میان آمده، ناصرالدین‌شاه است؛ پادشاهی که طولانی‌ترین دوران سلطنت را در تهران داشت.

وی به شکار اهمیت بسیار فراوانی می‌داد و تقریبا تمامی اطراف تهران را تبدیل به شکارگاه‌های سلطنتی کرده بود و حتی گاهی در برخی از کتب آن دوره به صورت اغراق‌آمیز آمده بود که ناصرالدین‌شاه در تیراندازی اولین شخص دنیاست که از هزار و ۵۰۰ قدمی بارها شکار کرده است. در اواخر قاجاریه و با شروع نهضت مشروطیت و درگیری محمدعلی‌شاه با مبارزات آزادی‌خواهان و جنگ جهانی اول باعث شد شکار سلطنتی آن جلوه و شکوه سابق خود را نداشته باشد؛ با این حال در میان برخی از رجال در آن دوران هم طرفدار داشت و حتی خود احمدشاه نیز علاقه‌مند به شکار بود که به دلیل وضعیت نابسامان آن زمان، در اسناد اواخر سلطنت قاجاریه از شکارهای سلطنتی نام برده نشده است. بعد از پیروزی مشروطیت، دولت بر شکار نظارت داشت و بعد از کودتای ۱۲۹۹ و با روی کار آمدن کابینه سیدضیاءالدین طباطبایی و طبق اعلامیه رسمی دولت، داشتن اسلحه شکاری منوط به اخذ جواز از نظمیه شد.

● آیین شکار سلطنتی

شیوه شکار در تهران قدیم به صورت تیراندازی سواره یا پیاده بود که مایه تعجب و تحسین اروپاییان قرار گرفته بود و آنان از مهارت‌های رجال‌های ایرانی در تیراندازی و کشتن شکار هنگام سواری بسیار یاد کرده‌اند. طریق دیگری هم که تهرانی‌ها برای شکار استفاده می‌کردند به وسیله پرندگانی مانند قوش و شنقار بود. در تهران قدیم افرادی بودند که حرفه آنها تربیت پرندگان شکاری بود که به آنها قوش‌ساز می‌گفتند از جمله: تیمور میرزا، پسر فرمانفرما و دو پسرش عالم‌شاه میرزا و مسرورالسلطنه که به همین سبب بسیار مورد توجه ناصرالدین‌شاه قرار داشتند. در آن دوران هیچ‌کدام از شکارگاه‌ها شکاربان نداشت زیرا با وجود کیفر اعدام که شاهان قاجار به راحتی صادر می‌کردند، به طور قطع منصب شکاربانی نیاز نبود.

آیین شکار که در زمان ناصری به خود رنگ تازه‌ای گرفت، طبق نوشته دکتر پولاک، طبیب مخصوص ناصرالدین‌شاه این‌گونه بود: «مهم‌ترین شکار سلطنتی، سالی یک‌بار اوایل دی‌ماه در دره جاجرود در روزی معین انجام می‌گرفت که چند تیر توپ به عنوان علامت آتش زده می‌شد و بلافاصله نیمی از سکنه آن ناحیه آنجا را تخلیه می‌کردند.»

توقف در شکارگاه به طور متوسط یک هفته طول می‌کشید و هر روز با شلیک توپ علامتی داده می‌شد. هنگام صبح چند نفر شاعر موقع صرف چاشت، شعر قرائت می‌کردند، سپس شکار آغاز می‌شد. بعد از شکار، سربازان حیوان‌های صیدشده را به شاه، صاحب‌منصبان حاضر و حتی سفارتخانه‌های اروپایی ارسال می‌کردند. تفریح شاه در شب بازی شطرنج بود و گاهی هم در آخر شب‌ها دو شتر نر مست برای جنگ به جان هم انداخته می‌شدند.

برگرفته از کتاب برگ‌هایی از تاریخ تهران