چهارشنبه, ۱ اسفند, ۱۴۰۳ / 19 February, 2025
شهید صدر و احیاگری در حوزه نجف

در آن هنگام كه نهضت بیداری اسلامی, می بایست رهبری فكری جامعه را به عهده می گرفت, راه حل های مناسب و راه گشا را در برابر مشكلات انسان معاصر عرضه می كرد و نظامی هماهنگ و همگام با خواسته های عصر حاضر معرفی می نمود, بسیاری از اندیشمندان اسلامی فعالانه د ر این زمینه شركت نمودند; ولی آنچه شهید صدر تقدیم كرده بود ـ هم از نظر برنامه ریزی و هم از نظر محتوا ـ قوی تر, گسترده تر و عمیق تر به شمار می رفت. اكنون پس از گذشت حدود نیم قرن از آنچه شهید صدر ارائه نموده, هنوز كسی از اندیشمندان مسلمان پیدا نشده است كه د ست كم نزدیك به سطح افكار و خدمات مكتب شهید صدر, محصولی فرهنگی برای حل مشكلات انسان معاصر در ابعاد فلسفی, اقتصادی و اجتماعی تقدیم جامعه كند. افكار بیدارگر شهید صدر, توانست مقدار زیادی از خلأ فكری موجود در نهضت بیداری اسلامی را پر كند. از این رو, سزاوار اس ت كه استاد شهید صدر را یگانه رهبر اندیشمند و نظریه پرداز نهضت بیداری اسلامی بدانیم; هر چند در این فرصت كوتاه, امكان معرفی آثار بزرگی كه مكتب فكری شهید صدر برای جامعه اسلامی ـ به ویژه شیعیان ـ بر جای نهاد, وجود ندارد; اما كسی كه تحولات فكری جامعه اسلامی ر ا به ویژه در اواخر قرن بیستم دنبال كند, آثار تفكر نوگرایانه شهید صدر را بر جامعه مسلمان ـ به ویژه در بعد فلسفی, اقتصادی و فقهی با گرایش به علم اصول ـ در خواهد یافت.
آنچه در پی می آید, معرفی اجمالی این شخصیت فرزانه و اشاره مختصری به كوشش های آن شهید در جهت فعالیت های زیر بنایی برای ساختار فكری امت اسلامی است.
●نگاهی گذرا به زندگی شهید صدر
مرحوم شهید صدر در شهر كاظمین عراق و در ۲۵ ذی القعده سال ۱۳۵۳ هجری به دنیا آمد.۱ پس از پایان دروس ابتدایی در كاظمین, به نجف اشرف رفت. به نظر می رسد درسش را خارج از روش معمولی و به طور جهشی و با اتكا به استعدادهای شخصی خواند. در سنین ابتدایی مراحل عال ی را طی نمود و در نجف دروس حوزوی را كه از كاظمین آغاز كرده بود, ادامه داد. درابتدای ورود به نجف پای درس خارج حاضر شد.۲ در آن زمان هنوز دوازده سال تمام نداشت. او در ابتدای بلوغ تقلید نمی كرد و این نشان دهنده آن است كه در آن سن و سال مجتهد و یا قریب الاجته اد بوده است.۳ یكی از فقهای بزرگ نجف در آن زمان كه شهید صدر هفده سال داشت, بر اجتهاد وی تصریح كرده بود.۴
شهید صدر دروس حوزوی خود را نزد اساتید بزرگی در (جامعهٔ النجف الاشرف) ادامه داد. استادان شهید, به برتری و نبوغ و اجتهاد وی اعتراف می نمودند.
در سن نوجوانی تدریس و تألیف را آغاز نمود. وی بعضی دیدگاه ها و آرای اصولی خود را در نخستین تألیفش به نام غایهٔ الفكر فی علم اصول الفقه ارائه كرد و همزمان با آن, محصول علمی دیگری به نام فدك در تاریخ تألیف نمود. در این اثر حوادث تاریخ اسلام پس از رحلت پیامبر (ص) را به بحث گذارد .
پس از آن, در تدارك تألیف مجموعه ای بر آمد كه افكار عقیدتی ـ سیاسی اسلام را متناسب با نیازهای روز و در قالبی عملی طرح كند و اسلام را از بُعد سیاسی و منطق و روش اداره جامعه چنان به دنیای امروز معرفی كند كه استحكام طرح آسمانی را برای انسان زمینی روشن سازد و شكست و ناتوانی تمام مكاتب و ایسم های زاییده فكر بشر و مكتب های مادی را كه رابطه انسان را با وحی قطع می كند, آن را زمینی و زمین گیر می سازد و راه رستگاری و كمال مطلوب را بر او می بندد, آشكار نماید. از این رو, نخستین گام خود را با كتابی به نام فلسفتنا برد اشت; كتابی كه در آن با سبكی بی نظیر و بی سابقه, به تبیین تفكر اسلامی پیرامون فلسفه می پردازد و مكتب های فلسفی دیگر را به نقد و بررسی می گذارد و قدرت منطق اسلام و استحكام و برتری فلسفه اسلامی را ثابت می كند. و از طرفی سستی و عجز فلسفه مادی را در رویارویی با فلسفه اسلامی از راه دلیل و برهان ثابت می كند.
شهید صدر, بعد از این اثر, كتابی دیگر به نام اقتصادنا به اندیشمندان عرضه نمود. وی در این كتاب, مكتب های اقتصادی جدید را بررسیده و میان آنچه تمدن مادی معاصر برای بشر به ارمغان آورده است, از یك سو و اقتصاد اسلامی و راه حل هایی كه برای زندگی انسان معاصر دارد , از سوی دیگر مقایسه ای انجام داده است. در این بحث ها ضعف های بزرگ اقتصاد مادی(سرمایه داری و كمونیستی) ذكر شده و برتری اقتصاد اسلامی بر اقتصاد مادی با دلیل و برهان ثابت گردیده است.
شهید صدر علی رغم استقبالی كه از كتاب اقتصادنای او به عمل آمد و با این كه در این كتاب, بحث های اقتصاد اسلامی را عمیق و ریشه ای و در قالبی جدید ارائه كرده است ـ به گونه ای كه در آینده می توان روی این مباحث اساسی, بنایی محكم برای اقتصاد اسلامی برپا نمود ـ م تواضعانه این سعی و كوشش فكری خود را گامی ابتدایی نامیده است; وی در مقدمه چاپ اول كتاب اقتصادنا گفته است:
(در مقدمه كتاب فلسفتنا به شما عزیزان گفته بودیم كه فلسفتنا بخش نخست از سلسه بحث های اسلامی است كه برای پاسخ به نیاز جامعه مسلمانان نوشته شده و به مانند زیر بنا و پایه بحث های بعدی است. پس از آن, سلسله بحث های دیگری در پی خواهد آمد كه مكمل نیاز جامعه در ا ین زمینه ها باشد و در نهایت ترسیمی زیبا از اسلام در اذهان نقش بندد. امیدوار بودم كه كتاب مجتمعنا حلقه دوم از سلسله بحث هایی باشد كه در آن, تفكر و دیدگاه اسلام درباره انسان و زندگی اجتماعی ارائه شود و آنگاه به مرحله سوم گام بگذاریم كه در آن, از نظام حیات بخش اسلام و افكار اجتماعی آن بر پایه آموزه های پایدار اسلام بحث كنیم ; امّا تمایل مصرّانه خوانندگان, جهت تقدیم كتاب اقتصادنا بر كتاب مجتمعنا و نیز تعجیل آنان برای آگاهی تفصیلی از مباحث اقتصادی اسلام, فلسفه اقتصاد, راه و روش اقتصاد و آموزه های اقتصاد اسلا می باعث شد كه این كتاب زودتر نوشته و چاپ گردد).۵
هر چند این مجموعه بحث های سلسله وار در همین جا متوقف شد ; این به معنای توقف تمام تألیف های شهید صدر نبود ; زیرا پس از اقتصادنا تا زمان شهادتش كتاب های فراوانی را تألیف كرد; مانند البنك اللاربوی فی الاسلام, دروس فی علم الاصول, الفتاوی§ الواضحهٔ و الاُسس ال منطقیّهٔ للاستقراء. شهید صدر در كتاب الأُسس المنطقیهٔ للاستقراء كه از بزرگ ترین ثمره های فكر بشر در قرن بیستم و مهم ترین اثر از لحاظ تفكر فلسفی و منطقی به شمار می رود, پایه هایی را در علم منطق بنا نهاد و به نظریه (المنطق الذاتی) دست یازید. این نظریه در برد ارنده قواعد و ضوابطی برای رسیدن به یقین استقرایی است ; یعنی از سویی یقین استقرایی را تحلیل می كند, از سوی دیگر فرق های منطقی میان یقین استقرایی و یقین برهانی و استدلالی را بیان می سازد و از سوی سوم مبنای فلسفی برای یقین استقرایی تعیین می نماید.
با تألیف این كتاب, عمر حاكمیّت منطق ارسطویی بر تفكر فلسفه اسلامی به پایان می رسد و مرحله جدیدی در فلسفه اسلامی آغاز می شود. در این كتاب منطق ارسطویی جایگاهی ندارد مگر بسیار اندك.
با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران, شهید صدر شروع به تألیف مجموعه ای بر پایه تفكر و اندیشه اسلامی نمود. در این مجموعه, مشكلات و گرفتاری های جامعه معاصر همراه با راه حل ها ارائه شده است كه از مهم ترینِ آن ها, پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بود. فق یهان مجلس خبرگان اول كه از سوی ملت ایران برای تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران انتخاب شده بودند, از متن این پیش نویس بهره كافی بردند.
از مهم ترین نوآوری های شهید صدر, تغییرات گسترده در نحوه آموزش در حوزه های علوم دینی بود. نوآوری وی در فقه و اصول هم ـ چه از لحاظ برنامه و چه از جهت محتوا ـ كم نظیر بود. شهید صدر پایه های مكتب فقهی و اصولی جدیدی را بنا نهاد كه امتیازش به برنامه ریزی, استح كام مضامین مبتنی بر تفكر عمیق و نقد پذیریِ فعّال و سازنده است.
افكار نوگرا و پویای شهید صدر در حوزه فرهنگی جدید و سنتی(كلاسیك) زمینه ساز آغاز نهضت بیدار گری فرهنگی شد كه به تدریج در كشورهای مختلف اسلامی به ویژه عراق و ایران گسترش یافت. این اندیشه ها در تربیت و تقویت تفكّر فرهنگی مسلمانان برای مقابله با هجوم فرهنگی ب یگانگان و زمینه سازی جهت فعالیت های سیاسی منظم و هدفمند برای ایجاد جامعه و نظام اسلامی برپایه قرآن مجید, بسیار مؤثر بود.
پیشرفت نهضت فرهنگی اسلامی, مرهون فعالیت های شهید صدر است. وی این حركت را از حالت انفعالی و سرخردگی به حالتی فعال و برضد هجوم فرهنگی دشمنان تبدیل نمود و از حالت دفاعی به حالت تهاجمی در آورد. شهید صدر در همه این مراحل, نقش فرماندهی فعّال را داشت كه در تنوی ر افكار و تربیت نسل جوان, پر تحرك و پر شور و بسیار اثر بخش بود. او در ایجاد گروه های علمی, تربیت مبارزان و فعّالان سیاسی, جنبش های اسلامی و تأسیس (التنظیم الاسلامی الحركی) و رشد و توجیه آنان نقش اول و سرنوشت سازی داشت. وی در تحرك حوزه علمیه نجف و تبدیل آ ن به حوزه ای فعال, سیاسی, با نشاط و متفكر تأثیر به سزایی داشت.
مراكزی كه در نجف و كل عراق منتسب به شهید صدر بودند, پایگاه های فعالیت و روشنفكری و هدایت فكری و سیاسی به شمار می رفتند. از این رو, تشكل ها و مراكزی مانند (جماعهٔ العلماء), (الرابطهٔ الادبیّهٔ), (مدرسهٔ العلوم الاسلامیهٔ), (منتدی النشر), (مدرسهٔ الامام الجواد( ع)), دفتر مرجع راحل آیت اللّه سید محسن حكیم, مؤسسات فرهنگی, اجتماعی و سیاسی زیر نظر ایشان و همه جریان های فعال اسلامی با سلیقه های مختلف از افكار, هدایت ها و ارشادهای شهید صدر تغذیه می شدند.
شهید صدر, پس از ارتحال آیت اللّه سید محسن حكیم, از طریق ارتباط با علمای شهرستان ها و شخصیت های سیاسی و فرهنگی, رهبری ملت مسلمان عراق را به عهده گرفت و به همین منظور دفتری تأسیس نمود. وی پیش از آن كه مرجعیّت را به عهده گیرد, طرحی كامل و جامع برای مرجعیت ت دوین نمود كه نخستین طرح نظری و دستور العمل كامل و جامعی بود كه تاریخ مرجعیت شیعه به خود می دید. این طرح, اساسنامه ای بود كه رشد و پیشرفت هدفمند مرجعیت را در بر داشت!۶
مرجعیت شهید صدر با پیروزی انقلاب اسلامی همزمان بود. او نخستین كسی بود كه با تمام توان از انقلاب اسلامی ایران حمایت و پشتیبانی كرد. علی رغم موقعیّت اجتماعی و علمی ای كه داشت, خود را شرعاً مُلزَم می دانست كه از امام خمینی(ره) اطاعت كند, او را یاری دهد و با تمام قدرت از انقلاب اسلامی ایران حمایت نماید. او شاگردان و پیروان خود را نیز به این امر سفارش می كرد و در نامه ای كه به شاگردان خود در ایران نوشته بود, با صراحت تمام بر این مطلب تأكید نموده است:
(بریكایك شما و بر هر كسی كه سعادت یارش شده كه در كنار این تجربه ارزشمند(انقلاب اسلامی ایران) زندگی كند, واجب است كه تمام توان خود و آنچه را كه در اختیار دارد, به خدمت اهداف و پیشبرد این تجربه ارزشمند در آورد و توقفی در كار نباشد. حد و مرزی برای بذل كوشش وجود ندارد و به كمك همه افراد هر چند اندك نیاز است. لازم است همه بدانند كه مرجعیّت آیت اللّه خمینی ـ كه آمال و آرزوی همه را امروزه در ایران محقق نموده است ـ باید محور قرار گیرد و همگی مخلصانه برای او كار كنند و مصالح او را در نظر گیرند. همه در او ذوب شون د ; همچنان كه او در هدف والایش ذوب شده است. مرجعِ شایسته و لایق, یك شخص نیست بلكه جریان است و هدف و هر مرجعی كه این اهداف را محقق كند, لایق اطاعت و پیروی و شایسته مرجعیّت است و باید برای او با تمام وجود كار كرد و از هر كاری كه سبب تضعیف مرجعیّت و رهبری د ر ایران می شود, باید دوری جست).۷
نویسنده: محسن اراكی*
منبع: shareh.com
پی نوشت ها:
* این مقاله, از مقالات برگزیده ٌ همایش نجف اشرف است كه مركز (كربلاء للبحوث والدراسات) در سال ۱۴۲۰هـ, آن را برگزار كرده است. مقاله های برگزیده این همایش, در كتابی با نام النجف الأشرف إسهامات فی الحضارهٔ الانسانیهٔ به چاپ رسیده كه مقاله حاضر, در جلد او ل آن آمده است.
حجت الاسلام والمسلمین شیخ محسن اراكی, نویسنده این مقاله, از شاگردان شهیدصدر بوده و از استادان سطوح عالی حوزه به شمار می رود.وی هم اكنون ریاست مؤسسه اسلامی لندن را برعهده دارد.
۱ . سنوات المحنهٔ و ایام الحصار, شهید صدر, ص ۴۲ .
۲ . مقدمه حلقه اول از كتاب دروس فی علم الاصول, ص ۴۷ .
۳ . مقدمه مباحث الاصول, ج۱, ص ۵۲ .
۴ . همان, ص ۴۳
۵ . اقتصادنا, مقدمه چاپ اول, ص ۲۷و۲۸ .
۶ . برای آگاهی از این طرح ر.ك: مقدمه جزء اول از قسم دوم كتاب مباحث الاصول, سید كاظم حائری, ص ۹۲ .
۷ . همان, ص ۱۴۶ .
۸ . همان, ص ۹۲ .
۹ . همان, ص ۱۵۰ .
۱۰ . همان, ص ۱۵۳ .
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست