ضرورت و کارکرد نهادهای مدنی

امروزه هرچه جوامع, پیشرفته و صنعتی تر می شوند, همبستگی ارگانیک آنها بیشتر و غلیظ تر می شوند

امروزه هرچه جوامع، پیشرفته وصنعتی تر می شوند، همبستگی ارگانیک آنها بیشتر و غلیظ تر می شوند.

از منظر جامعه شناسی دورکیمی، سیر تحول جوامع همراه با تراکم بیشتر و نیز تقسیم کار اجتماعی است.

تقسیم کار، نوعی از همبستگی جدید اجتماعی را ایجاد می کند. به طور نمونه ارگانیسم بدن در عین تفاوت عناصر و سلول های آن، در مجموع به یکدیگر نیازمندند و یکدیگر را در جهت تحقق کارکردی مشترک تکمیل می کنند.

از سوی دیگر انسان موجودی اجتماعی است که از تعامل و مشارکت با افراد دیگر جامعه، اجتماعی شده و تبدیل به انسان به معنای مرسوم آن می شود، که در غیاب این تعامل، فاقد توانایی اجتماعی لا زم و بسیار ضعیف و شکننده خواهد بود و زندگی او نزدیک به زندگی حیوانی خواهد شد.

در جامعه اولیه، تعامل اجتماعی در شکل ساده آن صورت می گیرد و هر فرد، نیازمند ارتباط با تعداد افرادی معدود است این ارتباط به صورت چهره به چهره صورت می گیرد و چون جوامع به لحاظ نفرات کم هستند و تقسیم کار هم اندک است، پس تعداد تعاملا ت اجتماعی برای اجتماعی شدن بسیار محدود خواهد بود.کافیست با چند نفر تعامل داشته باشیم تا در سطح مورد نیاز جامعه، اجتماعی شده و ایفای نقش کنیم. اما هنگامی که تعداد افراد جامعه و نیز تقسیم کار جامعه زیاد می شود، اجتماعی شدن از خلا ل تعاملا ت فردی، غیر میسر می شود.

هنگامی که انسان های منفرد حضور خودشان را از خلا ل نهادهایی هزاران نفره اعلا ن می کنند،نهادهایی که به راحتی با یکدیگر متحد می شوند و به تعادل قوای دولت و جامعه مدنی یعنی یک وجه از دموکراسی واقعی منجر می شوند.

جامعه مدنی به بستری از کردارهای مشترک غیر تحمیلی، حول منافع، اهداف و ارزش های مشترک گفته می شود. قالب های نهادینه آن با دولت، خانواده و بازار متفاوت هستند. هرچند که در عمل مرز میان دولت، جامعه مدنی، خانواده و بازار پیچیده، نامشخص و محل مناقشه است.

جامعه مدنی عموما تنوعی از فضاها، عاملا ن و قالب های نهادینه در خود دارد که در درجه های مختلفی از تشریفات، استقلا ل داخلی و قدرت قرار دارند. جامعه های مدنی اغلب به وسیله نهادهایی مثل موسسه های خیریه ثبت شده، سازمان های غیردولتی توسعه، انجمن ها، گروه ها، سازمان های زنان، سازمان های عقیده محور، انجمن های متخصصان، اتحادیه های کارگری، گروه های خودیاری، حرکت های اجتماعی، انجمن های صنفی و ائتلا ف ها پر می شوند.

کارکردهای اصلی نهادهای مدنی، یکی مسوولیت دیده بانی آنها درجامعه مدنی است. در چنین جامعه ای هر نهاد مدنی می تواند هم از نهادهای مدنی دیگر دفاع و هم برعملکرد آنها نظارت کند و سایر احزاب و گروه های سیاسی هم می توانند این نقش را ایفا کنند و نظارت، نقد و بررسی رفتار وعملکرد قدرت به قصد بهبود امور نیز دراین دیده بانی قرار می گیرد. نهادهای مدنی موظفند مطالبات مردم را به گوش حاکمیت برسانند در هر ساخت سیاسی موضوعی که باید به عنوان بستر و اساس، مورد پذیرش قرار بگیرد، این مهم است که نهادهای مدنی از لوازم و شاخصه های توسعه کشور به شمار می روند که اگر چنین بستری برای آنها فراهم شود، در مرحله تعامل بین نهادهای مدنی با دولت می تواند زمینه رشد و پایداری آنها را فراهم کند که خود نیز باعث رشد خواسته های مردم خواهدشد.

درآخر کارکرد نهادهای مدنی در موقع بحران است. نهادهای مدنی به عنوان ستون در جامعه مانع فروپاشی می شوند و قدرت جلوگیری از فروپاشی را دارند. همچنین نهادهای مدنی در جلوگیری از انفجار اجتماعی، که از طریق اطلا ع رسانی به مردم، دولت و نقد پیوسته قدرت سیاسی، زمینه سازی اصلا ح مداوم و تدریجی معایب را فراهم می آورند، نقش دارند.

میزان استقلا ل جامعه مدنی در هر جامعه ای، با میزان آزادی های موجود در آن پیوند دارد. در واقع در درون این چارچوب است که می توان، از نهادهای مدنی دینی و نقش آفرینی آنها در شکل بخشیدن به هویت بحث کرد. کارکرد این نهادها خصلتا، ذاتا و ضرورتا سیاسی نیست; ولی به هر حال، هراقدام جمعی و اجتماعی آثار سیاسی هم پیدا می کند.

بنابراین، این نهادها با اینکه اساسا برای کسب قدرت سیاسی، به وجود نیامده اند ولی دارای کنش های سیاسی اجتماعی مشخصی هستند که از دیگر نهادهای مدنی سراغ داریم.

اتفاقا این قبیل نهادهای مدنی در تاریخ ایران، دارای سوابق طولا نی و کارکردهای موثری بوده اند که در تعریف و تعمیم هویت خاصی در بین ایرانیان نقش زیادی داشته اند. با این حال در همین جا باید بر یک مساله تاکید کرد: نهادهای مدنی در ایران، به معنای واقعی کلمه مستقل نیستند و همواره، نقش آفرینی آنها در سایه یک دولت قرار داشته است. لذا اگر مردم سالا ری را قبول داریم و انقلا ب اسلا می را روایتی از دین در جهت استقرار مردم سالا ری می دانیم، باید به نهادهای مدنی و مردمی اهتمام بورزیم.

نویسنده : محمدرضا خلیل آبادی