ترور دینک, نمک بر زخم کهنه

عصر جمعه نوزدهم ژانویه هراند دینک روزنامه نگار فعال ارمنی تبعه ترکیه در هنگام ورود به دفتر روزنامه آگوس در استانبول هدف شلیک فردی ناشناس قرار گرفت و به قتل رسید. این اقدام تروریستی بی درنگ از سوی محافل مختلف ترکی، ارمنی، منطقه ای و بین المللی مورد محکومیت شدید قرار گرفت و ساعاتی از انجام آن نگذشته بود که اتحادیه اروپا و ایالات متحده نیز به سرعت در برابر آن واکنش نشان دادند !

حساسیت خاص مناسبات ارمنستان و ترکیه از سویی و موقعیت ویژه ترکیه در جغرافیای سیاسی منطقه از سوی دیگر، گمانه زنی هایی را در خصوص انگیزه ها و عوامل این اقدام که بی تردید تاثیر زیادی بر مناسبات منطقه ای و حتی جهانی ترکیه خواهد نهاد، در اذهان تحلیلگران و آشنایان به تحولات منطقه پدید آورده است. تحلیل چرایی و چگونگی اقدام فوق مستلزم طرح مقدماتی در مورد روابط و مناسبات ارمنستان و ترکیه و نیز برخی ویژگی های ژئوپولتیک هردو کشور است که به اختصار در پی می آید؛

● پدیده موسوم به قتل عام ارامنه

رویدادهای سالهای پایانی قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در ترکیه عثمانی و مجموعه وقایعی که در قرائت ارمنیان « قتل عام » نامیده می شود، مناسبات و روابط بین ارامنه و ترک ها را در تمامی قرن بیستم در هاله ای انبوه و متراکم از خصومت و در بهترین حالت سوءتفاهم فرو برده است.

در این مقال بنای داوری در این مقوله حساس و مناقشه آمیز را نداریم که شرح و بسط مدعیات طرفین، مجال و وسعی فزون تر از این می طلبد.

کوتاه و مختصر اینکه ارامنه اصرار بر این دارند که این رویدادها به عنوان نسل کشی و قتل عام به رسمیت شناخته شود در حالی که ترکیه این واقعه را به عنوان بخشی از وقایعی که در جریان جنگ جهانی اول رخ داد می شناسد. پدیده ای چون موضوع معروف به قتل عام ارامنه که ماهیتا رویدادی تاریخی است، در گذر زمان و با تلاش گروه های ملی گرای ارمنی مبدل به مسئله ای هویتی - حیثیتی شده و هم اکنون پارامتری مهم در سیاست خارجی جمهوری ارمنستان محسوب می گردد.

سیاست خارجی ای که هرچند در مقولاتی چون اصل تکمیل متقابل و برقراری تعادل بین قدرتهای جهانی و منطقه ای، با نگاهی عمل گرایانه توفیقاتی چشمگیر و قابل تامل داشته است اما در عرصه هایی چون پدیده قتل عام و حتی موضوع قره باغ کوهستانی سیمایی کاملا ایدئولوژیک به خود گرفته است. در هر تحلیل و بررسی از مناسبات ارمنستان و ترکیه، پدیده قتل عام موضوعی تعیین کننده و اساسی است.

● لابی ارمنی در جهان

امروزه دیگر بر کسی پوشیده نیست که گروه های متنفذ ارمنی در جهان به ویژه در آمریکا و اروپای غربی، بزرگترین و موثرترین گروه تاثیرگذار بعد از لابی صهیونیستی هستند. به طور کلی جامعه دیاسپورای ارمنی (جوامع برون کشوری ارمنی) به سبب گستره پراکندگی، ارتباطات منسجم و اندام وار، تعلق ویژه به سرزمین مادری (ارمنستان) و برقراری روابط ارگانیک و اثربخش با مراکز و محافل تاثیرگذار درکشورهای قدرتمند، جامعه ای ویژه و منحصربه فرد محسوب می گردد.

این جامعه به خودی خود در شکل دهی مناسبات جمهوری ارمنستان با جهان خارج نقشی مهم و بعضا تعیین کننده دارد.

گروه های متنفذ ارمنی در ایالات متحده و فرانسه به عنوان شاخص ترین لابی های جهانی ارمنی، در موارد متعدد تاثیراتی قابل ملاحظه بر تصمیم گیری ها و مواضع دولت های فوق داشته اند که یکی از آخرین این تصمیمات، مصوبه پارلمان فرانسه در جرم تلقی کردن انکارکنندگان قتل عام ارامنه بود که چند ماه پیش، برای مدتی نسبتا طولانی به تنشی جدی در روابط ترکیه و فرانسه دامن زد. بسیاری از تحلیلگران و آگاهان منطقه، یکی از عوامل و موانع موثر در مباحث موجود برای پذیرش درخواست ترکیه به منظور پیوستن به اتحادیه اروپا را تلاش لابی ارمنی اروپا می دانند.

● ترکیه و آرزوی اروپایی شدن

بحث پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا پس از چندین سال بحث و بررسی و با طی نشیب و فرازهای بسیار، هنوز به نتیجه ای مطلوب نرسیده است. اروپائیان که به زعم برخی تحلیلگران با نگاهی ایدئولوژیک و این بار مبتنی بر بنیادگرایی مسیحی، اسلامی بودن بافت و ساختار جامعه ترکیه را مهمترین عامل عدم پذیرش این کشور در جمع خود می دانند، در فرآیند طولانی کسب پارامترها و ویژگی های لازمه عضو اتحادیه اروپا شدن ترکیه، بسیاری از خواست ها و آمال خود را پی می گیرند .

کاستن از نقش تعیین کننده ارتش و نیروهای نظامی در ساختار قدرت، انطباق بیش از پیش سیاست های دولت با معیارهای سکولاریستی و لائیک مطلوب اتحادیه اروپا، نیل به استانداردهای اروپایی آزادی بیان و مذهب و قطع ارتباط ترکیه با گذشته تاریخی - دینی خود که زمانی نه چندان دور خود را ام القرای عالم اسلام می دانست، از جمله اهداف اتحادیه اروپا در بازی تدریجی و فرساینده ای است که با ترکیه بر سر پیوستن وی به این بلوک سیاسی - اقتصادی و جغرافیایی در پیش گرفته است.

● هژمونی منطقه ای غرب و آمریکا و موضع ترکیه

ترکیه چند سالی است توسط اسلامگرایان میانه رو و معتدل که در قامت حزب عدالت و توسعه «رجب طیب اردوغان» سربرافراشت و با اقبال کم نظیر عمومی مواجه گردید، اداره می گردد. اردوغان که بی شک پدیده ای در تاریخ حاکمیت ترکیه لائیک محسوب می شود با اتخاذ سیاستی مدبرانه، هم بر عقاید دینی شخصی خود پای فشرد و هم روند توسعه رو به اروپای کشورش را با کمترین خللی مواجه ساخت. تلاش دولت ترکیه در زمان اردوغان به منظور پیوستن به اتحادیه اروپا نه تنها نسبت به اسلاف خود کاستی نپذیرفت که آشکارا تشدید نیز گردید.

با این حال این وارث هوشمند و نوآور اربکان، در سریر قدرت با تمام تمایل خود به پیمان ها و معاهدات اروپایی، در حفظ حریم خط قرمزهای امنیت ملی خود استوار و مستحکم ایستاد و در جریان حمله ائتلاف آمریکا و غرب به عراق، به همین سبب از همراهی با لشگر متجاوز به عراق سرباز زد.

محبوبیت مردمی اربکان در این سال ها افزایشی چشمگیر یافته است. انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در راه است و حزب اردوغان با در دست داشتن اکثریت پارلمان، می تواند به راحتی وی را به کرسی ریاست جمهوری بنشاند. تکیه زدن بر کرسی ریاست جمهوری ترکیه یعنی دستیابی به حق تغییراتی اساسی در بافت قدرت و سیاست های حاکم بر ترکیه که از جمله آنها نفوذ و اقتدار همچنان باقی ژنرال های ارتش و قوانین سخت مبارزه باحجاب زنان را می توان نام برد.

● ترکیه و ارمنستان، نوید آب شدن یخ ها؟

در حالی که چند ماهی تا انتخابات پارلمانی ارمنستان باقی نمانده است و به باور بسیاری از تحلیلگران، این انتخابات به دلایل و قرائن بسیار به تحولاتی اساسی در ساخت قدرت ارمنستان منجر خواهد شد، رویدادهایی چند، نشان از بروز دورانی جدید در عرصه سیاست خارجی ارمنستان به ویژه در روابط و مناسباتش با ترکیه می دهد.

«سرژ سرکیسیان» مرد دوم هرم قدرت در ارمنستان که به باور بسیاری جانشین آینده کوچاریان در مقام ریاست جمهوری ارمنستان است مقاله ای در نشریه معتبر وال استریت ژورنال آمریکا به چاپ رسانید و به صراحت خواستار تجدید روابط دیپلماتیک ارمنستان و ترکیه شد. مقاله وی که عنوان کنایه آمیز «به رغم قتل عام ...» را بر خود داشت رویکرد نسل جدیدی از سیاستمداران ارمنی را به نمایش می گذارد که با نگاهی عملگرایانه و فارغ از قیود ایدئولوژیک پیشین، نیل به حداکثر منافع در بازی بزرگ دیپلماسی را وجهه همت خود ساخته اند و فصلی نوین در دیپلماسی منطقه ای ارمنستان را نوید می دهند.

منبع: ایراس