خط

ابداع خط و اندیشه انتقال تفکر به اشارات یکی از پیچیده‌ترین و شگفت‌آورترین اختراعات بشر بشمار می‌رود. امروز با وجود پیچیدگی سیستم ارتباطات و انتقال اطلاعات، باز هم خط ارزش …

ابداع خط و اندیشه انتقال تفکر به اشارات یکی از پیچیده‌ترین و شگفت‌آورترین اختراعات بشر بشمار می‌رود. امروز با وجود پیچیدگی سیستم ارتباطات و انتقال اطلاعات، باز هم خط ارزش بی‌همتای خود را نسبت به سایر روش‌های مورد استفاده نشان می‌دهد.

خط یکی از ارزش‌های بزرگ آدمی است، ملت‌های گوناگون که در سراسر گیتی پراکنده‌اند به دو گروه، دارای خط و فاقد خط تقسیم می‌شوند. خط و زبان از اشکال متنوع رسانه‌ها هستند.

خط تاریخ بشر را به دو بخش عمده تقسیم کرده است. ما قبل تاریخ، یعنی پنج‌هزار سال پیش و پس از اختراع خط دوره تاریخی گفته می‌شود. خط در ایران از روزگاران باستانی مورد استفاده بود و ایرانیان در تکمیل و تکامل خط سهم بسزائی داشتند.

خط ثلث

ابوعلی این مقله وزیر و برادرش در روزگار خلفای عباسی برای خطوط پراکنده عصر میزانی را مقرر داشتند که همه اقلام خط براساس آن سنجیده و شناخته شود و آن قاعده و میزان بنای سطح و دور بود که عموم خط‌ها را به دو دسته کرد یکی از آن‌ها دارای سطح بیشتر و دیگری آن دسته که دارای دور بیشتر باشند از آن میان خط ثلث که دو بهره‌اش دور و یک بهره سطح داشت به نام ثلث شهرت یافت خط ثلث رفته رفته با آمدن ابن بواب و یاقوت مستعصمی به حد کمال و زیبائی رسید.

در کتیبه نگاری هنر ثلث‌نویسی بهتر و بیشتر متجلی می‌شود و با این که خط ثلث شکوهی مخصوص به خود دارد در کتیبه‌ها توأم با طرح‌های اسلیمی و خطائی و تزئینات کاشی‌کاری به کار رفته.

خط کوفی

خط کوفی اولیه بدون (اعراب) و به جز (اعجام نقطه) بود. خط کوفی به زودی در قلمرو حکومت تازیان راه یافت و جای خط‌هائی از جمله خط پهلوی را گرفت و از این پس ایرانیان با دو خط کوفی و نسخ می‌نوشتند. اما باید دانست که خط پهلوی در بخش‌هائی از ایران تا قرن سوم همچنان رایج بود.

خط میخی

نام خطی که علامات آن شباهتی به میخ دارد و در کتیبه‌های کهن به کار رفته است و ظاهراً نخست در دره‌ەای پایین دجله و فرات محتملاً توسط سومری‌ها تنظیم شده و توسعه یافته. این خط در حکومت‌های بابل و آشور رواج بسیار یافته و آسور بانی پال، شاه آشور کتابخانه‌ای از لوحه‌هائی به خط میخی فراهم آورده بود. در خارج از بین‌النهرین، خط میخی میان حتی‌ها در آسیای صغیر به کار می‌رفت تحول خط میخی شبیه خط هیروگلیفی مصر بود. یعنی از مراحل تصویری رفته رفته به مرحله الفبائی نزدیک شد. کاملترین صورت خط میخی خطی است که در کتیبه‌های شاهان هخامنشی به کار رفته است که در مرحله‌ای میان خط هجایی و خط الفبائی است. مهمترین اثر این خط کتیبه بزرگ داریوش اول در بیستون است. این کتیبه به دو رایت عیلامی و بابلی نیز دارد که به دو نوع خط میخی مخصوص این دو زبان نوشته شده و با خط فارسی باستان متفاوت است. کشف خط میخی از راه خط میخی فارسی باستان صورت گرفته و این خط کلید کشف سایر خطوط میخی گردید.

خط نسخ

آورده‌اند که خط نسخ از خط کوفی پدید آمده و آن را منسوب به ابن‌مقله (مقتول به سال ۳۲۸ هـ.ق) می‌دانند چه ابن‌مقله بیضاوی به دشواری خط کوفی پی برد متوجه تسهیل امر تحریر شد. و خط نسخ را از کوفی استخراج کرد و مقدم بر هر چیز آداب و قواعدی به اسلوبی محکم اختیار نمود و مدار را بر دائرهٔ و سطح گذارد و از خط کوفی خط دیگری احداث کرد و آن را محقق نامید.

چون خط نسخ با حروف منحنی و قوس دار نوشته می‌شد، طبعاً بیش از دیگر خط‌ها مورد توجه قرار گرفت تا جائی که برای کتابت قرآن جایگزین خط کوفی شد.

خط نستعلیق

بعد از ایجاد خط تعلیق نوبت به احداث خط نستعلیق رسید که از خطوط خاص ایرانی و از ابداعات خالص ایرانیان است و به واسطهٔ زیبائی ظاهراً آن را عروس خطوط اسلامی نامیدند. خط نستعلیق ظاهراً از قرن نهم هجری متداول گشت و از قرن دهم خوشنویسان برجسته‌ای چون خواجه‌میرعلی تبریزی، نظام‌الدین سلطان علی ابن مشهدی و میرعماد به ظهور رسیدند. [شناخت شهرهای ایران]